مجله نادیه انجمن

 پيدايش زبان دری: نی فارسی (دری)
مؤرخ توانای افغان ، احمد علی کهزاد بيش از نيم قرن قبل ( 1951 ) طی بيانيهً علمی و تاريخی خود درموزيم ايران گفت: «هيچ شبه يی نيست که پرورشگاه اوليه اين زبان ( دری ) در حصص شمالی افغانستان از پامير تا هريرود را در بر ميگرفت و در ماورالنهر هم رواج داشت. بعضی ها تصور کرده اند که زبان دری معجونی است مرکب از زبان پهلوی ساسانی و لغات عربی. حال آنکه يکی از صفات زبان دری حقيقی، عدم دخالت زبان عربی است و قرن پيش از زبان عربی در افغانستان تشکل نموده بود. از جانب ديگری دری زبانی نيست که بعد از نابود شدن پهلوی ساسانی به ميان آمده باشد، بلکه پهلوی و دری دو زبان است که موازی هم يکی در ايران و ديگری در افغانستان به ميان آمده و نشو و نما کرد و به زمانهای معين يکی از آن طرف اين طرف و ديگری از اين طرف آن طرف پراگنده شده است.» 
اين سخنان کهزاد فی الواقع درسی بود به خام انديشانی که حقايق تاريخی را به زعم خود شان تحريف می نمايند. مصداق سخنان او ، نتايج تحقيقات باستان شناسان مجرب بين المللی است که با سهل شدن وسايل ارتباط، امروز هر لحظه ميتوان به آن دسترسی داشت.
واقعيت اينست که نفوذ زبان عربی نتوانست به زبان دری آسيب برساند، اما زبان پهلوی را از بين برد. زيرا زبان پهلوی نتوانست در سده یی اول نفوذ اسلام ، به مقابل ادبيات پختهً عربی مقاومت کند. بنابران همزمان با ترويج اسلام از مکالمه و نوشته خارج شد. ولی چنين خطر متوجه زبان دری نبود بخاطريکه اين زبان برخلاف زبان پهلوی « از همه مزايای قابل زيست و بقا و رواج برخوردار بود و قابليت و استعداد کافی برای ترجمه از عربی به دری داشت.» لذا توانست که مانند سابق به حيث زبان رايج باشندگان آريانا باقی بماند. افغانستان از عهد اويستا يعنی هزار سال قبل از ميلاد مسيح تا ظهور اسلام بنام آريانا که مفهوم مسکن آريا را ميدهد ، ياد ميشد. پس از سلطه ای اعراب اين سرزمين در قرن سوم هجری به « خراسان » موسوم شد.
پهنا و گسترش زبان دری :
وقتی که قوای شاه ساسانی ( يزد گرد) در جنگهای نهاوند و قادسيه به مقابل اعراب مسلمان شکست خورد ، کار اشغال ايران که در زمان خليفه دوم اسلام آغاز شده بود تا سال 651 م تکميل گرديد. پس از دوره ای خلفای راشدين ، اموی های عرب ميان سالهای 661 تا 750 م سياست عربی سازی را در ممالک مفتوحه در پيش گرفتند. در پرتو همين سياست زبان پهلوی در فارس گام به گام ( 2 ) مضمحل شد ، اما زبان عربی هم نتوانست که جای آنرا اشغال کند. اين وقت است که زبان دری متدرجا از شرق افغانستان امروزی در آن موقعيت دارد بطرف غرب يعنی ايران امروزی نيز توسعه يافت و خلای زبان مضمحل شدهً پهلوی ساسانی را در سرزمين فارس پر نمود.
زبان دری در فارس « در ابتدای امر برای شعر و امور اداری مورد توجه امرا و شعرا و ديوانيان قرار گرفت» (3 ) و سپس در ميان مردم مروج شد.
درزمان خليفهً سوم اسلام ، سپاه عرب ، فارس را عبور کرده و از دو مسير هرات و سيستان بداخل افغانستان امروزی شدند. درمسير هرات لشکر اعراب توانست که بعد از مقاومت ها و زدو خوردها ، راه شانرا به سال 707 م به سوب بلخ باز نموده و از آن طريق به ماورالنهر پيش بروند.» ولی از مسير سيستان به طرف کابل به مقاومت های سرسخت و دوامدار کابل شاهان مواجه شدند. اين مقاومت ها دوصد سال ادامه داشت. تا آنکه در زمان يعقوب ليث صفاری که موسس اولين دولت بومی اسلامی در سيستان بود ، کابل به طور نهايی مفتوح و زمينهً ترويج اسلام مساعد گرديد. پس از سقوط شاهان برهمنی کابل ، سرزمين آريانا (حال خراسان) به دست امويان عرب و متعاقباً عباسيان عرب افتاد.
اموی ها که سياست عظمتطلبانه را در پيش گرفته بودند، به ترويج رسم الخط و رسميت دادن زبان عربی در مناطق مفتوحه علاقهً فراوان داشتند. از همين جهت ادبا و دانشمندان خراسان اجبارا در اوايل دورهً اسلاممی و حتی تاچندين قرن پس از اسلام آثار خود را غالبا به زبان عربی، که زبان دينی و علمی مسلمانان جهان بود ، می نوشتند.»
وقتی که اموی ها سياست عربی سازی را در پيش گرفته و انسانها را به عرب و عجم تفريق کرده و در مناطق مفتوحه ای شان سياست تبعيض فرهنگی را سرلوحهً کار روزمره ای خويش قرار دادند، اعتراضات به مقابل رفتار خشن آنها در همه جا درحال نضج يافتن بود. در خراسان ، رفتار آنها تحمل ناپذير گرديد و اولتر از همه جا آماده گی برای مقاومت در ميان مردم قوام يافت. در نتيجه ای قيام مردم خراسان ، اين امپراطوری بزرگ به گفتهً مرحوم مير غلام محمد غبار «نتوانست تمام افغانستان را تسخير نمايد. مردم افغانستان در طول اين مدت در صحنهً سياست و نظام از خود دفاع ميکردند و بالاخره توانستند در بربادی آن شهنشاهی مقتدر سهيم گرديده و دولت عباسی را جانشين آن سازند.» ابومسلم خراسانی دولت اموی را منقرض ساخت و ابوالعباس سفاح را به خلافت عباسی برداشت. قيام ابومسلم سبب شد تا باشندگان خراسان هويت فرهنگی شان را دوباره بيابند. استرداد استقلاليت فرهنگی زمينه ساز نسيم تاره يی از ادب دری شد و دودمان های سلطنتی خراسان بالوسيلهً حمايت و تشويق اهل دانش و فرهنگ به اين بازگشت مهرجاويدانه زدند. آثار شعرا و نويسندگان بزرگی به کمک آنها انتشار يافت. به اين ترتيب دودمان های متذکره درعرصهً بسط و گسترش زبان دری در داخل و خارج قلمرو های شان به خدمات بزرگی نايل آمدند. از برکت « قيامها و نهضتهای فکری و سياسی و ملی خراسانيان از عهد طاهريان و صفاريان نگارش آثار به زبان دری اندک اندک آغاز شد و در دوره سامانيان بلخی، که توجه خاصی به احيای ثقافت و زبان خود داشتند. زيادت پذيرفت و دری زبانان به تاليف و تدوين آثاری در رشته های علوم دينی، تاريخ و ادب به زبان خود دست يازيدند و پس از آن دوره های مختلف تاريخی و به تدريج در علوم لسان دری ، آثاری در خود اين زبان بوجود آمد و دستور نويسان و لغت شناسان نيز به تدوين لغات و قواعد صرفی، نحوی و اشتقاقی زبان دری همت گماشتند.» شکست اموی ها و مقاومتهای مردم خراسان نه تنها پی آمد های در دامنه های هندوکش داشت ، بل، اثرات آن، مناطق همجوار را فراگرفته وسبب شد تا زبان و ادب عربی در فارس عموميت نيابد. بنابران با اضمحلال زبان پهلوی ساسانی، خلای به ميان آمده قدم به قدم به وسيله زبان دری پرگرديد. احمد علی کهزاد دراين ارتباط علاوه ميکند ؛ «زبان دری بعد از طی دوره نضج و قوام ادبی خويش درچهار قرن اول هجری در افغانستان به طرف غرب انتشار يافته و زبان پهلوی را به نقاط غربی عقب زد و جای آنرا اشغال کرد و به اصطلاح ملک الشعراء بهار بعد از تسلط دولت سلجوقی برعراقين اين معنی قوت يافت. يعنی زبان دری کمال انبساط يافت.» «بهار» در سطر بالا اين حادثه را بازگو ميکند که طغرل سلجوقی تا سال 1062 م بر بغداد مسلط گرديد و به دست او وحدت سياسی ايران مجدداً تامين شد. درين وقت بود که عميدالملک کندری وزير فاضل همين پادشاه فرصت را مساعد يافته و دفاتر فارس را از عربی به دری برگردانيد.

پس امکان ندارد، که زبان تخاری به تهاری و سپس به دری چهره گشتانیده باشد.

واژه دری به گفتاورد شاه سروده سرایان ایران (ملک الشعرأ بهار) در نبیک یا کتاب سبک شناسی : زبان مشرق ایران بود که همراه هرمز وپهلوانان در زمان( آزرمی) به تیسفون کشانیده شد وزبان درباری بود ، که پسان ها دری شد ، زبانی که همه درباریان با آن سخن می راندند.

این نام زبان دری بهیچروی نام زبان دیگری نیست و در آثر بزرگان زبان فارسی-دری هدف از آن همین زبان فارسی است .

در آثار بزرگان و سروده سرایان زبان فارسی چون : رودکی سمرقندی، فرخی سیستانی ، ابوسعید ابوالخیر ، فردوسی طوسی ، اسدی طوسی ، مسعود سلمان ، منوچهری دامغانی ،فخرالدین اسعد گورگانی ، ، ناصر خسرو بلخی ، سنایی، مهستی گنجوی ، انوری ابیوردی، خاقانی، نظامی گنجوی ، امیر خسرو دهلوی، سعدی، حافظ، زاکانی، محتشم کاشانی ، صایب طبریزی ، اقبال لاهوری و پروین اعتصامی نزدیک به( ۲۷۰ )بار نام این زبان پارسی آمده است ونزدیک به ۱۷ بار دری و طرز دری آمده است .

در کشور هندوستان نام دری وزبان دری تنها یکبار از سوی اقبال لاهوری ذکر شده است ، در هیچ آثار دستور زبان ، دیوان سروده سرایان ، تاریخ ادب، تاریخ سیاسی و لغتنامه های تهیه شده در هندوستان نام دری یاد نشده و این نام نا شناخته می باشد.در همه آثار تهنا نام فارسی یا پارسی آمده است.

در هیچ آثار دستور زبان ، پژوهش های ادبی در ترکیه و عرب نام دری نیامده است ، از نخستین لغتنامه فرس اسدی گرفته تا آخرین آین ها فرهنگ دهخدا است ، تنها نام فارسی ذکر شده است.

حتا لغتنامه :( لغات عامیانه فارسی افغانستان ) به خامه عبدالله افغاننویس نیز به نام فارسی است نه دری .

هیچ لغتنامه در دنیا به نام لغتنامه یا فرهنگ زبان دری وجود ندارد.

در تمام آثار بزرگان وپژوهشگران غربی چون: پاول هورن ، شپیگل ، هانریش هوبشمان ، گایگر ، شیندلر ، توماشک ، سوکین ، شوکفسکی ، پروفیسور ملر، پرله ، میکلوسیشن ، نولد، ولستون و دیگران نام این زبان فارسی آمده است ، نه دری نام اغلب انستیتوت ها و دانشکده ها ی که در بخش پژوهش زبان فارسی سرو کار دارند ، از جاپان ، چین ، هندوستان ، پاکستان ، آغاز وتا امریکا ، ایتالیا ، چکسلواکیا و کشور های عربی مصر ، سوریه و بیروت زبان فارسی است، نه دری ، تنها در مسکو به نام زبان فارسی و زبان دری دو بخش جداگانه کار می کنند.

به این شمارش ، با رهایی فرنام فارسی از نام فارسی -دری و جابجایی تنها نام دری بجای فارسی در افغانستان ، همه امتیاز های جهانی این زبان به کشور های ایران وتاجکستان داده می شود و کشور افغانستان از نام جهانی این زبان و از وابستگی تاریخی سروده سرایان ، پژوهشگران ، ادبیات شناسان پیشین زبان فارسی و جهانی محروم وبی بهره می شود.

ارسالی غوث زلمی

هفت خط و معناهای آن
۱- هفت خط جغرافیایی/فلسفی
در باور گذشتگان همان گونه که آسمان هفت لایه بود (بر پایه‌ی مقدس بودن عدد هفت و بی‌پایان بودن آسمان) زمین نیز هفت بخش می‌شده است. در اوستا این بخش‌بندی را «کَرشوَر» (karshwar) و در پارسی میانه (پهلوی) کیشور (kishvar) می‌گفتند و همان است که در زبان پارسی نو یا دری به شکل «کِشور» درآمده است. این بخش‌ها را در دوران پس از اسلام بیشتر اقلیم می‌گفتند. اقلیم تازی شده‌ی klima یونانی است. این واژه‌ی یونانی در انگلیسی به صورت climate درآمده است. هفت اقلیم یعنی همه‌ی بخش مسکونی زمین. بر پایه‌ی برخی نوشته‌ها این هفت اقلیم عبارت بودند از:
- اقلیم یکم: هندوستان
- اقلیم دوم: سرزمین عرب و حبشستان
- اقلیم سوم: مصر و شام
- اقلیم چهارم: خراسان
- اقلیم پنجم: روم و صقلاب (تازی اسلاو=اروپای شرقی)
- اقلیم ششم: ترک و یأجوج
- اقلیم هفتم: چین و ماچین
گاهی این هفت اقلیم را به هفت جرم آسمانی هم نسبت می‌دادند: هندوستان به کیوان (زحل)، ترکستان به بهرام (مریخ)، چین و ماچین به اورمزد (مشتری)، و خراسان  به خورشید. می‌بینیم که خراسان  را خورشید و نیز اقلیم میانی و دل زمین می‌دانستند.
هفت اقلیم را گاهی «هفت خط» نیز گفته‌اند. نظامی گنجوی در کتاب مخزن الاسرار می‌گوید:

کرد رها در حَرَم کاینات ----- هفت خط و چار حد و شش جهات

یا اوحدی مراغه‌ای در کتاب «جام جم» خویش می‌گوید:

در زمان گشت چار فصل پدید

 بر زمین نیز هفت خط کشید

بابا افضل کاشانی در یکی از ترانه (رباعی)های خویش می‌گوید:

بــــــــــیرون ز چــــــــــــهار عنـــــــــــــــصر و پــــــــــــــنج حــــــــــــواس

از شش جهت و هفت خط و هشت اساس
سِــــــــــــــرّی اســـــــــــــــــــــــــت نهفته در نهــــــــــــانـخانه‌ی دل

که‌آن را نــــــــتوان یـــــــــــــافت به تقـلـــــــــید و قیاس

۲- هفت خط جام
معنای دوم «هفت خط» به جام جم یا جام مَی (شراب) مربوط می‌شود. در گذشته، جام‌های می با خط‌هایی اندازه‌گذاری شده بودند و هر کسی به اندازه‌ی توان خویش می می‌نوشید. این هفت خط از پایین جام تا بالا چنین نام داشتند:
۱- خط‌فرودینه‌یا مُزَوَّر (مزور به معنای دروغین است).
۲- خط‌كاسه‌گر 
۳- خط‌اشک
۴- خط‌ازرق‌(در تازی به معنای کبود است).
۵- خط‌بصره‌
۶- خط‌بغداد 
۷- خط‌جور
خط ازرق را «خط شب» یا «خط سیاه» نیز گفته‌اند.
ادیب الممالک فراهانی (درگذشته ۱۳۳۵ ق./ ۱۲۹۵ خ./ ۱۹۱۶ م.) در قطعه‌ای از این هفت خط چنین نام برده است:

هفت خط داشت جام جم -------- هر یکی در صفا چو آیینه

جور و بغداد و بصره و ازرق ------- اشک و کاسه‌گر و فرودینه

بیشترین شاهد مثال در شعرهای پارسی از خط بغداد به دست می‌آید و شاعری که بیشترین کاربرد این خط‌ها را دارد خاقانی شروانی است. در زیر چند نمونه را می‌آورم:
خط بغداد 

جام می تا خط بغداد ده ای یار مرا

 باز هم در خط بغداد فکن بار مرا

چند نمونه هم از صائب تبریزی:

پـــــــــــر کـــــــــن ز بـــــــــــاده تـــــــا خـــط بغــــــــــــــــــداد جــــــــام مـــــــن

 فــــــــــرمـــــــــــــانــــــــــروای خــــــــــطه‌ی بغــــــــــــــــداد کــــــــــــن مــــــــــــــــرا

گوش تا گوش زمین از گفت‌وگوی من پر اسـت

تا خط بغداد این جـــــام از ســـبوی من پر است

نمونه‌ی کاربرد خط سیاه و خط ازرق در شعر خاقانی:

به جام عشـــــق تــــو می تا خــــــط سیاه دهند

 من ام که سر به خط آن خط سیاه نهم

از خط ‌های دیگر بیشتر در شعر شاعران دوران قاجار نمونه دیده می‌شود مانند:

عمان سامانی (بختیاری، درگذشته ۱۳۲۲ ق./۱۲۸۳ خ./۱۹۰۴ م.)

گفت چون جمشید نقش جام زد

 پـــــــــس صــــــلا بر خــــیل دُردآشــــــام زد

  هفــــت خـط آن جــام را ترتیب داد

 هــــــــر یکی را گـــــــــونه‌گــــــــــــون نامی نهاد

محمدحسین بهجت تبریزی (شهریار) نیز در غزلی از «هفت‌خط

نوشان» یاد کرده است:

برو از هـفت‌خـــــط نوشــــان پای خُـــــم مَی می‌پرس

 که هر دُردی شرابِ نابِ مردافکن نخواهد شد

آیین شرابخواری در حضور پادشاه در دوران ساسانیان. در آن زمان پیمانه‌های ظریف و زیبایی از شاخ گاو یا بزکوهی درست می‌کردند که چون پایه نداشته است کسی نمی‌توانسته آن را روی زمین یا میز بگذارد و از نوشیدن شرابِ ریخته شده در پیمانه‌اش طفره برود. از این رو دارنده‌ی جام مجبور بوده است شراب درون شاخ را سربکشد. اما برای این که کسی بیش از اندازه‌ی ظرفیت خود باده‌گساری نکند و از سرِ مستی با حرکت و یا گفتار خود، احترام و شأن مجلس شاهانه را از بین نبرد، هر کدام از فراخوانده شدگان، پیمانه (شاخ) ویژه‌ی خود را داشته که به جهت تعین میزان توانایی او در باده‌گساری خطی در داخل آن شاخ کشیده شده بوده که ساقی برای دارنده‌ی پیمانه فقط تا حدِ همان خط، شراب در پیمانه‌اش می‌ریخته است.

به مرور زمان تمامی پیمانه های شراب را با هفت خط، مشخص و درجه بندی کردند. در مجالسی که پادشاه حضور داشته است، میهمانان معمولا از سه تا شش خط شراب می‌نوشیده‌اند. اما بوده‌اند افرادی که «لوطی» نیز خوانده می‌شده‌اند که تا هفت خط را شراب می‌نوشیدند بدون آنکه حالتی مستانه در آنها پدیدار شود که در پی آن دست به حرکاتی بزنند که موجب از بین رفتن حرمت در حضور پادشاه در مجلس بشود. این قبیل افراد را «هفت خط» می‌نامیده‌اند، یعنی که آنها افرادی صاحب ظرفیت و زرنگ بوده و به کلیه رموز و فنون شرابخواری آشنایی کامل داشته‌اند.
درست است که از زمان ساسانیان جام‌هایی به شکل شاخ مانده اما همه‌ی جام‌ها نیز به شکل شاخ نبوده‌اند که نتوان آنها را روی میز گذاشت و از نوشیدن آن طفره رفت! دیگر این که لوطی در زمان ساسانیان چه می‌کرده و در کدام متن تاریخی چنین چیزهایی نوشته شد
جام می مسین و سیمین از زمان ساسانیان (موزه‌ی بریتانیا - لندن). این گونه جام در دوران پس از اسلام نیز ساخته می‌شد و به خاطر شکل آن در شعر حافظ بدان «کشتی» گفته شده است. مانند:  

بـــــــــیا و کـــــــشـــتی مـــــا در شــــط شـــــراب انـــــداز

خروش و ولوله در جان شیخ و شاب انداز

یا 
کشــــتی باده بـــــــیاور که مــــــــــرا بی رخ دوســــت

 گشته هر گوشه‌ی چشم از غم دل دریایی

ظرف سفالینه‌ی می به شکل شاخ جانوران از دوران ساسانیان (موزه‌ی بریتانیا - لندن). گویا چهره‌ی روی آن شاپور دوم است.
جام جم بسیار کهن‌تر از دوران ساسانیان است و آیین می‌گساری و نوشیدن می در خراسان پیشینه‌ای طولانی دارد. در شاهنامه‌ی فردوسی و نوروزنامه‌ی خیام می را به جمشید نسبت داده‌اند. حتا گاهی به می «دختر جمشید» هم گفته‌اند. برای نمونه منوچهری دامغانی قصیده‌ای دارد که چنین شروع می‌شود: 

چُنین خواندم امروز در دفتری

 که زنده است جمشید را دختری

در پایان قصیده روشن می‌شود که منظور خمره‌ی بزرگی از می بوده است. در نوشته‌های یونانیان از آیین‌های نوشیدن می در دربار هخامنشیان و «بزم جام گردان» یاد شده است. «بزم جام گردان» بزمی بود که در آن شاه و دیگران به نوشیدن می می‌نشستند و جام در گردش می‌آمد و باده‌پیما(ساقی)ترتیب در جام هر کسی به اندازه‌ای که از او می‌شناخت باده می‌ریخت. 

۳- هفت خط خوشنویسی
یکی دیگر از کاربردهای هفت خط در اصطلاح خوشنویسی است. در خوشنویسی خط‌های یازده‌گانه داریم مانند خط نسخ، خط تعلیق، خط رُقاع، خط ریحانی، خط ثُلث، خط نستعلیق و ... استاد شدن در هر خط کار سختی بوده و هست و نیاز به تمرین فراوان و گذراندن عمر دارد. از این رو به استاد سرآمد استاد هفت خط نیز گفته شده است. 
۴- هفت خط کفشگری
علامه دهخدا در فرهنگ خود در درآیه‌ی هفت خط آن را اندازه‌ای از کفش در اصطلاح کفشگران دانسته است و هم چنین از «شش خط» هم نام برده است. تنها در این درآیه است که دهخدا یادآوری می‌کند: «در فارسی امروز به معنی بدجنس و گُربُز و مُحیل است» و برای شاهد مثال نوشته: «از آن هفت خطهای بزرگ پا است.»
۵- مار هفت خط
به خاطر شهرت مار به افسونگری و حیله‌گری و خط و خال فراوانی که دارد در زبان گفتاری از «مار خوش خط و خال» و گاه «مار هفت خط» هم یاد می‌شود. 
۶- هفت خط ورزشی
در ورزش رزمی کانگ فو توآ نیز مرتبه‌های مهارت و توانایی با خط‌هایی نشان داده می‌شود که شمار آنها هفت خط است. کسی که هر هفت خط را تمام کند به استادی می‌رسد. البته این مورد از همه‌ی موردهای بالا به نسبت تازه‌تر است و تنها برای آگاهی آن را افزودم. 

۷- متاسفانه هنوز مورد هفتمی برای اصطلاح

«هفت خط» پیدا نشد 
در پایان، به نظر من «آدم هفت خط» ربطی به هفت خط جام می و داستان «لوطی» و ظرفیت بالا و این حرفها ندارد بلکه باید بیشتر به یادداشت علامه دهخدا و نیز مورد مار توجه داشت.

!درست‌گویی، درشت‌گویی نیست

لازمه ی درست‌گویی، درشت‌گویی نیست. یعنی چنین نیست که چون سخن ما حق است، پس حق داریم که آن را به هر بیانی بگوییم. همه می‌دانیم که «بنشین» و «بفرما» معنای واحدی دارد؛ اما احترام مخاطب در این دو کلمه، به یک اندازه مراعات نشده است ،

. دریکی ازحکایت‌های قابوس‌نامه، نوشته عنصرالمعالی، آمده است که پادشاهی خواب دید که دندان‌هایش از دهانش بیرون ریخته است. مُعبّری خواست. مُعبّر گفت: تعبیر خواب شما این است که شما پس از همه نزدیکان و خاندان خود می‌میرید. پادشاه دستور داد که او را بخوابانند و صد تازیانه بزنند. سپس در پی خواب‌گزاری دیگر فرستاد. خواب‌گزار دوم، خواب را شنید و گفت: تعبیر خواب شما این است که عمر شما درازتر از عمر خویشان شما است. پادشاه فرمان داد که به او صد سکه طلا بدهند

در این داستان، هر دو خواب‌گزار، خواب را یک گونه تعبیر کردند، اما با الفاظ متفاوت. به همین دلیل پادشاه یکی را کیفر داد و دیگری را پاداش. پس می‌توان یک مفهوم را به طرق مختلف بیان کرد و باید کوشید که بهترین بیان و نرم‌ترین سخن را یافت تا تأثیرگذاری آن بیشتر باشد و کسی به این بهانه که تو به من توهین کردی یا شخصیت من را خراب کردی، از زیر بار مسوولیتش فرار نکند.

اصرار خداوند حکیم در قرآن کریم بر بهره‌گیری از زیورهای ادبی و زبانی، برهان قاطعی است بر لزوم کاربرد این شیوه ی درست .

این ویژگی کلام باری تعالی آنقدر برجسته است که بارزترین وجوه اعجاز قرآن محسوب می‌شود.

یک تن از عالمان دین مبین ما می فرمایند: «قرآن دارای دو خصوصیت است: یکی حقانیت محتوا و دیگری زیبایی»

قرآن نیمی از موفقیت خود را از راه زیبایی کلام به دست آورده است. فصاحت و زیبایی سخن بهترین وسیله است برای اینکه سخن بتواند محتوای خودش را به دیگران برساند. در سخن پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله.. نیز همین ویژگی کاملا مشهود است.

این شیوه ی پسندیده (نرم‌زبانی و خوش‌بیانی) در میان بزرگان دین در امر تبلیغ و وعظ و ارشاد ادامه یافت.

تحول تلفظ لغات فارسی*

«در ترجمه ی حال آن صوفی آورده‌اند که شبی در گلستانی که عطر گلهایش مشام‌ جان را تازه می‌کرد در زیر درخت چناری چراغی برافروخته و چشم‌ها را بر هم نهاده و در عالم خلسه فرو رفته بود.مریدی نزد آن جناب آمد و گفت خواب دیدم که زمستان‌ است و در بزم نشاط یاران سرگرم قمار و مزاح و ظرافتم و از دست ساقی مه‌لقا قدح باده‌ می‌گیرم و می‌نوشم که الحق غذای روح است و شفابخش همه ی دردها.ناگاه تو از در درآمدی و به مشاهده ی این حال مرا هزار بار نفرین کردی که همان دم زلزله‌ای در خانه‌ افتاد و خانه مبدل به صحرایی لم‌یزرع شد.

ای پیر تعبیر این رؤیا چیست؟

پیر گفت دریغا که راه و رسم محبت از یاد برده‌ و در عوض عبادت به فریفتن مردمان و لجاجت با این و آن پرداخته و مال خود را در راه‌ ناحق به مصرف رسانده‌ای.زنهار شراب منوش که جانگزارتر از لعاب دندان افعی است. پای بند نجابت و شجاعت و شرافت باش.بر دوستان حسادت مکن که حاصلی جز خجالت‌ نخواهد داشت و گرنه چنانکه در خواب دیده‌ای روزگارت سیاه خواهد شد.مرید دست‌ پیر را بوسید و با او وداع کرد و گفت دعا کن که دوران هجر کوتاه باشد.»

داستانی که شنیدید از خود ساخته و پرداخته‌ام،نه به شیوه ی پیشینیان،و چنانکه دیدید مشحون از لغاتی است که تلفظ غالب آنها در فارسی امروز تغییر یافته است اما من عمدا آنها را با همان تلفظ به اصطلاح اصیل و قدیم نوشتیم و خواندیم تا بدانید که تعصب و کهنه‌پرستی در هرچیز از جمله در مسأله ی زبان اگر مایه ی ریشخند و استهزاء نباشد،موجب شگفتی و حیرت‌ و لا اقل نشانه ی فضل‌فروشی خواهد بود.

:همزه در کلمات فارسی

یکی از خصایص و مزایای زبان پارسی در برابر عربی این است که در پارسی مانند دیگرزبانهای هند و اروپایی همزه جز در اول کلمات وجود ندارد و لفظی پارسی که یکی از حروف حشو یا حرف آخرش همزه باشد نمی یابیم و به همزه نوشتن بعض کلمات از قبیل موبد و پاییزو آئین وپایین و نظایر آن از غلطهای مشهور و صحیحش موبد و پاییز و آیین و نظایر آن است . این مزیت یا خصیصه یکی از دلایل فصاحت زبان پارسی است ، زیرا تلفظ به همزه دشوار وشنیدنش بر گوش صاحبان ذوق و احساس لطیف گران و ناگوار است ، در آغاز کلمات هم که یافته میشود به مثابه همزه وصل در عربی است و در اتصال به کلمات دیگر تخفیف می شود بدین طریق که حرکتش را به حرف آخر کلمه یی که پیش از آن و متصل به آن است میدهند و خودش را گاهی در تلفظ تنها و گاهی در تلفظ و در کتابت حذف می کنند مانند »کو، کز« به جای »که او، که از« و مانند »درافتادن ، برانداختن ، باز ایستادن « که »در فتادن ، برنداختن ،بازیستادن « تلفظ می شود، و در بعض مواضع هم آن را به حرف دیگر بدل می کنند مانند(بدان - بدین - بدو) به جای (به آن - به این - باو) و در شعر که حافظ خوشترین لهجه پارسی و نماینده قواعد اصلی صرف و نحو و املاست تخفیف همزه اوایل کلمات رواج و شیوع کامل دارد و در اغلب اشعار وسیله حفظ وزن است.

در دشواری تلفظ و زشتی آواز این حرف کافی است که در عرب هم طوایفی که به فصاحت لهجه ممتازند به تلفظ آن ، خاصه در وسط و آخر کلمات معتاد نشده اند و تخفیف می کنند وتخفیف همزه در دستور زبان عربی عنوان مخصوص دارد و طریقه اش این است که همزه را یا کاملا حذف می کنند و فی المثل......... به جای »اسئل - ا‌ی‌ کل - اخذ - یرای « »سل - کل - خذ -یری « می گویند، و یا به صدای الف و یا واو یا یا‌ی‌ ادا می کنند و به جای »راس - بوس -ذئب « »راس - بوس - ذیب « می گویند، و یا بین بین یعنی به صدایی میان همزه و الف یامیان همزه و واو یا میان همزه و یا‌ی‌ ادا می کنند. نظام الدین حسن بن محمد قمی نیشابوری معروف به نظام اعرج در شرح شافیه ابن حاجب (ابوعمرو عثمان بن عمر متوفی در سال ه . ق .) میگوید: »همزه چون از بیخابیخ حلق گفته می شود و آوازش به آواز تهوع کننده مشابهت دارد تلفظ بدان بر گوینده سنگین و دشوارمی آید و قومی از عرب آن را به تخفیف ادا می کنند .

مختصر اینکه همزه در عربی هم در اول و هم در حشوو هم درآخر کلمات واقع می شود و باوجود این فصحای عرب از تلفظ بدان جز در اول کلمه خودداری دارند، امادر پارسی جز درابتدای کلمات یافته نمیشود، لیکن نویسندگان پارسی این حرف را به تقلید از خط عربی دراواسط الفاظ پارسی وارد و تلفظ بدان را بر خوانندگان خط خود تحمیل کرده اند. رسم علامت همزه (‌ی‌) در دو قسم از کلمات پارسی رواج و شیوعی عظیم یافته و به قسمی معمول و مصطلح شده است که بعضی رسم آن را از قواعد مسلم خط و زبان پارسی پنداشته وبرای آن حدود و شروطی هم وضع کرده اند، یکی در کلمات منتهی بها‌ی‌ ملین از قبیل خانه ونامه و خواجه و بنده در ترکیباتی از قبیل خانه تو و نامه من و خواجه به بنده گفت ، و دیگردر کلمات منتهی به حرف مد از قبیل دانا و بینا و نیکو و آهو در ترکیبای از قبیل دانایی آهوئی دید - اگر بینایی نیکوئی کن ، و برخی از نویسندگان »پاییز و آیین و بیناییم وداناییم « و نظایر آن را بر کلمات مذکور قیاس کرده اند و »پاییز و آئین و بیناییم و داناییم «می نویسند.

رسم این همزه که در اصل همزه نبوده و به تصرف کاتبان بی اطلاع یا بی فکر به صورت همزه آمده است تلفظ به همزه در وسط کلمات هم رایج و معمول و خوانندگان را بدان معتاد ومانوس ساخته و امروز اشخاصی را می بینیم که در خواندن کلمات یاد شده لهجه شیرین فطری و مادری را فراموش و حرفی را که باید به صدای یا‌ی‌ تلفظ شود به صدای همزه که به گفته نظام اعرج به آواز تهوع کننده شبیه است تلفظ می کنند، و امر بر بعضی چنان مشتبه شده است که این تلفظ تحمیل شده را تلفظ فطری و عادی پنداشته و در اثبات همزه بودن و به صدای همزه ادا شدنش پافشاری و اصرار غریبی به خرج میدهند، در صورتی که اگر به محاورات عامه مردم به دقت گوش دهند به خوبی ملتفت می شوند که عامه پارسی زبانان این ها را.. به آواز یا‌ی‌ تلفظمی کنند و خانه ی من و خانه یی خریدم می گویند و حتی خود این اشخاص هم در گفتگوی روزانه که اغلب فطری و طبیعی است خانه ی تو و نامه یی نوشتم می گویند، عجب این که بعضی ازنویسنده گان هم که خواستند رسم این همزه را موقوف و متروک دارند و به خیال خود یکی ازنقایص املای پارسی را رفع کنند به جای آن رسم الف و یا را معمول داشتند و خانه ای ونامه ای و امثال آن نوشتند و به اختیار این رسم الخط لزوم تلفظ همزه را مسجل کردند، زیراالف خانه ای و نامه ای و امثال آن را هیچکس جز به صدای همزه تلفظ نخواهد کرد.

حال ببینیم این همزه یا همزه نما از کجا و به چه ترتیب داخل رسم الخط پارسی شده است؟

پارسی نویسان قدیم یعنی سده چهارم و پنجم هجری که هم با اطلاع و هم به درست نویسی مقید بودند در پهلوی ها‌ی‌ بیان حرکت در حال وصف و اضافه یایی کوچک و بی نقطه (خانه ی من - نامه ی شریف ) و در اتصال به یا‌ی‌ نکره و وحدت و خطاب و نسبت »یی « کوچک و بی نقطه (خانه یی خریدم - نامه یی خواندم ) رسم میکردند، پس از چندی این دو حرف را که جز دوعلامت برای نشان دادن طرز تلفظ نبود اندکی بالاتر نوشتند. رفته رفته کاتبان بی اطلاع این دوحرف یا علامت کوچک را به سبب مشابهتی که به همزه داشت همزه پنداشتند و در کتابت به صورت همزه آوردند و جای آن را هم تغییر دادند و درست در بالای ها‌ی‌ نوشتند. و اما کلمات بینایی و نکویی و نظایر آن ، کاتبان قدیم یا‌ی‌ اول این حروف را که به ضرورت به آخر کلمه الحاق شده است بی نقطه می نوشتند و نظایر آن ، و برخی به کلی نمی نوشتند و برای اینکه تلفظش محفوظ و معلوم باشد در بالای آن یا به جای آن در بالا، یایی کوچک و بی نقطه رسم میکردند و این یا‌ی‌ هم به تصرف کاتبان و ناسخان بعد به صورت همزه آمد، و رفته رفته کار بیسوادی و آزادی در رسم خط پارسی بالا گرفت و کلمات پاییز و آیین وامثال آن هم به قیاس بر کلمات دانایی و بینایی وامثال آن با علامت همزه نوشته شد، ودر عصر اخیر لفظ»موبد« را هم به قیاس بر مومن عربی »موبد« نوشتندو هنوز هم برخی می نویسند. عجبتر از همه این که در بعضی از کتابهای پارسی که با حفظ رسم الخط و املاچاپ شده است به ترکیباتی از قبیل گرما‌ی‌ گرم و لشکرها‌ی‌ گران برمیخوریم و تعجب میکنیم که چگونه و به چه جهت به جای یا‌ی‌ مکسور همزه نوشته شده است ، لیکن پس از مراجعه به املا و رسم کتابت برخی از کتابهای قدیم ملتفت می شویم که این همزه هم یایی بوده که به علامت این که از اصل کلمه نیست و برای اضافه یا وصف به آخر کلمه افزوده شده است کوچک وبی نقطه می نوشته اند، و آن را هم کاتبان و ناسخان بی اطلاع به سبب مشابهتی که به همزه داشته است به صورت همزه آورده اند. مختصر اینکه گروهی کاتب و ناسخ بیسواد یا بی فکردست به هم داده علامت همزه را در رسم الخط کلمات پارسی وارد و تلفظ بدان را در وسط و آخر کلمات بر پارسی خوانها تحمیل کرده اند، و از اصلاحات املا که نهایت لزوم دارد نوشتن این حرف به صورتی حاکی از تلفظ صحیح است و برای این مقصود قواعد ذیل را که از مطالعه رسم الخط مختلف استنباط شده است پیشنهاد میکنیم.

 همزه در کلمات عربی...مستعمل در .. دری_فارسی

قاعده 1

- در زبان پارسی اسم مضاف یا موصوف را که پیش از مضاف الیه یا صفت واقع شده باشددر صورتی که صحیح یعنی منتهی به حرف آوازپذیر باشد حرف آخرش را کسره میدهند مانند »در خانه ، درب بزرگ ، شاگرد مکتب ، شاگرد زیرک ، پادشاه مراکش ، پادشاه دادگر«... و در صورتی که معتل یعنی منتهی به حرف آواز باشد چون حرف آواز را به آواز دیگر(کسره در اینجا) نمی توان تلفظ کرد قاعده ذیل را معمول میدارند

اگر حرف آواز الف یا واو ممدود و یا ها‌ی‌ ملین باشد یایی به آن ملحق و آن یا‌ی‌ را به عوض آخر کلمه مکسور می کنند مانند خدای جهان ، دریای بزرگ ، آهوی ختن ، ابروی باریک ، خانه من ، پروانه زیبا، و در شعر گاهی کسره یا‌ی‌ بعد از ها‌ی‌ ملین به طور صریح تلفظ نمیشود لیکن یا‌ی‌ را باید رسم کرد مانند: عقده سخت است بر کیسه تهی . یایی که در این حال به آخر این کلمات ملحق میشود در رسم الخط صحیح قدیم کوچک وبی نقطه نوشته می شد تا معلوم شود که از اصل کلمه نیست و به ضرورت به آخر کلمه ملحق شده است ، لیکن به سبب مشابهتی که به همزه داشت رفته رفته به تصرف کاتبان و ناسخان بی اطلاع به صورت همزه درآمد، و همزه یی که در برخی از رسم الخطها در ترکیبات : خدا‌ی‌جهان ، دریا‌ی‌ بزرگ ، گرما‌ی‌ تابستان ، لشکرها‌ی‌ گران و نظایر آن مشاهده میکنیم ، و همچنین همزه یی که در بالای ها‌ی‌ ملین در حال اضافه و وصف رسم می کنند (خانه من ، پروانه زیبا)از اینجا پیدا شده است . رسم همزه در کلمات منتهی به الف و واو ممدود در این زمان متروک و موقوف است و به جایش همان یا‌ی‌ را که مطابق با تلفظ است بنویسند، لیکن رسم همزه دربالای ها‌ی‌ رایج و معمول مانده و بنا به آنچه گفته شد باید موقوف و متروک گردد و به جای آن هم یا‌ی‌ بنویسند (خانه ی من ، خواجه ی بزرگ ) تا هم قاعده مطرد و هم مکتوب مطابق ملفوظ باشد، و این رسم الخط که پیشنهاد می شود وقتی معمول بوده و رسم تازه و مخترعی نیست. و اما اگر حرف آواز یا‌ی‌ ممدود یا واو ملین یا یا‌ی‌ ملین باشد همان یا‌ی‌ و واو را کسره میدهندبدین معنی که آن دو را بدل به حرف آوازپذیر و به کسره تلفظ می کنند مانند: ماهی شور، خسرو کشور ، می تلخ ، و این که برخی خسروی کشور و جلوی اسب می نویسند غلط است

قاعده 2

- کلمه‌یی که »یا‌ی‌« نکره یا وحدت یا نسبت یا خطاب یا یا‌ی‌ مصدری بدان متصل شود درصورتی که صحیح باشد حرف آخرش را به آواز همان یا‌ی‌ که ممدود است تلفظ می کنند و در کتابت هم متصل به همان یا‌ی‌ می نویسند مانند: راهی جستم ، اسبی خریدم ، ، توبزرگی ، سیاهی و سفیدی ، و درصورتی که معتل باشد، پس اگر منتهی به الف باشد یایی میان آن و میان یا‌ی‌ الحاقی فاصله می آورند مانند دانایی که با نادان ستیزد، کتاب زیبایی خریدم ، این جانور دریایی است ، تو در منزل مایی ، دانایی توانایی است ، و اگر منتهی به واو ممدود باشد در صورتی که اصلش به یا‌ی‌ باشد باز هم یایی فاصله می آورند مانند »نامجویی « و»خوشخویی « و در صورتی که اصلش به یا‌ی‌ نباشد خود واو را بدل به حرف آوازپذیرو با یا‌ی‌الحاقی تلفظ می کنند و »هندوی جادوی « می گویند و فاصله آوردن یا‌ی‌ و »هندویی و جادویی «گفتن نیزجایز است و اگر منتهی به یا‌ی‌ ممدود یا یا‌ی‌ ملین باشد همان یا‌ی‌ را بدل به حرف آوازپذیر و با یا‌ی‌ الحاقی تلفظ می کنند و در کتابت به صورت دندانه یی (مرکز) کوچک به یا‌ی‌الحاقی تلفظ می چسبانند »صوفیی ، نیی . و اگر منتهی به واو ملین باشد واو را بدل به حرف آوازپذیر و با یا‌ی‌ الحاقی تلفظ می کنند و خسروی و نوی و مسکوی می گویند. و اگرمنتهی به ها‌ی‌ ملین باشد در اتصال مصدری گافی و در اتصال به سایر یاها یایی فاصله می آورند و در موردی که گاف فاصله می شود ها‌ی‌ ملین را در کتابت حذف می کنند لیکن در تلفظ به حال خودباقی است مانند: نان خانگی ، رسم مردانگی ، خانه یی خریدم ، تو مراخواجه یی ، فلان مکه یی است ، و اگر منتهی به واو بیان ضمه باشد (تو و دو) هم یا‌ی‌ می آورند و تویی و دویی می گویند و می نویسند، و توی و دوی بدون یا‌ی‌ جز در شعر نیامده است چنانکه مولوی فرماید

گفت هر یک را به دین عیسوی نایب حق و خلیفه من توی

وبرخی از مولفان نظر بدین بیت و نظایرش فاصله آوردن یا‌ی‌ را ناروا شمرده اند، لیکن اهل زبان تویی و دویی می گویند و این در لزوم آوردن یا‌ی‌ و حمل ترک آن بر ضرورت شعری است . نویسندگان بی اطلاع قدیم که به درست نویسی مقید بودند در کلماتی که به سبب تصرف مذکور »یی « درآخرشان پیدا می شود از قبیل : زیبایی ، دریایی ، تو در خانه مایی ، دانایی ،توانایی ، صوفیی ، قاضیی ، نیی ، خانه یی ، خواجه یی ، مکه یی ، تویی ، دویی ، یی را بی نقطه درآخر کلمه می نوشتند و بالای یا‌ی‌ اول یایی کوچک رسم میکردند که تلفظ آن را نشان دهداین یا‌ی‌ کوچک را که شبیه به همزه بوده نویسندگان بعد به شرحی که در قاعده اول گفته شد به صورت همزه حقیقی نوشتند (دانایی ، توانایی و غیره ) و در کلمات منتهی به ها‌ی‌ ملین »یی «را از کتابت انداخته و همزه را در بالای ها‌ی‌ رسم کردند (خانه ، خواجه ، مکه ) و این شیوه و رسم تا به امروز معمول و متداول مانده و نوشته های پارسی از آن پر است . خوانندگان در این گونه کلمات حرفی را که در تکلم و در قرائت به طور طبیعی یا‌ی‌ است به صورت همزه می بینند و درتلفظ صحیح آن مردد و متحیر میمانند. آموزگاران هم در تعلیم این حرف یا علامت دچار مشکلاتندند و باید نوآموز را مجبور کنند که همزه را یا تلفظ کند یا آنچه که در لهجه طبیعی ومحاورات همگان یا‌ی‌ است در کتاب الفبا‌ی‌ و قرائت به صدای همزه بشناسد و ادا کند، و این هر دو از نظر روان شناسی به حال نوآموز مضر و از نظر تعلیم مایه دشواری کار و پریشانی افکاراست ، و بنا بدانچه در اینجا و در قاعده اول به اختصارو در مقدمه قواعد به تفصیل گفتیم ،مقتضی بل لازم است ، رسم این همزه متروک و به جایش در همه جا در آخرکلمه »یی «نوشته شود تا کتابت با لفظی که نمونه یی از فصاحت پارسی و یکی از مزایای آن نسبت به عربی و ازعلایم هند و اروپایی بودن اصل این زبان است مطابق باشد.

قاعده ۳

- در نوشتن »است « که فعل رابط و مخصوص مفرد غایب است دستور ذیل را بایدپیروی کرد: هر گاه کلمه پیش از »است « منتهی به حرف پیوندپذیر (به جزها‌ی‌ و یا‌ی‌ ملین که حکمش می آید) باشد به دووجه نوشته می شود. یکی این که همزه »است « را که به صورت الف می نویسند باقی گذارند و آن را جدا از کلمه پیش نویسند مانند .. شب است ، هیچ است ،خوش است ، اندک است ، آگاه است ، بازی است ، دیگر این که همزه را در خط بیندازند و»س « را به کلمه پیش بچسپانند مانند ............... شبست ، هیچست ، خوشست ، اندکست ، آگاهست ...،بازیست . و در انتخاب هر یک از این دو وجه اصل احتراز از التباس را بایدرعایت کرد، وبه طور کلی جدا نوشتن »است « بهتر است زیرا کمتر مایه اشتباه می شود. و هر گاه کلمه پیش از»است « منتهی به حرف پیوندناپذیر (بجز الف و واو ممدود و واو بیان ضمه که حکمش می آید) باشد اثبات همزه »است « برخلاف معمول برخی از کاتبان قدیم لازم است مانند بداست ، کاغذ است ، برادر است ، سبز است ، کژ است ، خسرو است . اما اگرکلمه منتهی به ها‌ی‌ ملین باشد (بجز که و چه و نه که حکم خاص دارد) باید »است « را جدا از کلمه و به اثبات همزه نویسند مانند: خانه است ، گرفته است و در »که و چه و نه «ها‌ی‌ ملین را بدل به یا‌ی‌ و همزه »است « راحذف می کنند و »کی و چی و نی « را بسین و تا‌ی‌ رابط میچسبانند مانند کیست ، چیست ، نیست . و اگر منتهی به یا‌ی‌ملین یا واو بیان ضمه (به جز کلمه تو) باشد اثبات همزه لازم است مانند می است ، نی است ، دو است ، و اما »تو«در اتصال به »است « به دو طریق نوشته می شود: یکی این که واو بیان ضمه را از آخر آن وهمزه را از اول »است « می اندازند و »ست « را به تا‌ی‌ ضمیر میچسبانند (تست ) و دیگر این که هر دو حرف را باقی میگذارند و »تواست « می نویسند و بهتر این است که در نوشتن بدین دووجه پیروی از تلفظ شود ، یعنی در آنجا که بر وزن گسست تلفظ می شود به وجه دوم و آنجاکه بر وزن چست تلفظ می شود به وجه اول نویسند. و »ست « را در صورت امکان چسبیده به فعل می نوشتند بدین صورت : رفتست ، گفتست ، آمدست ، و این رسم اخیر متروک شده و چون در بعض موارد سبب اشتباه کلمات می شود متروک شدنش به جا و به موقع بوده است . و اگر منتهی به الف ممدود باشد نوشتن و ننوشتن همزه »است « هر دو جایز است مانند »خدااست خداست - دانا است ، داناست « و ننوشتن همزه جز در مواردی که سبب اشتباه شود بهتر است و اگر منتهی به واو ممدود باشد نیز هر دو وجه جایز است مانند نیکو است و نیکوست ،و ننوشتن همزه جز در مورد اشتباه و التباس . و در شعر گاهی برای درست آوردن وزن واوممدودرا بدل به حرف آوازپذیر می کنند و فتحه همزه »است «را بدان میدهند و بر قیاس شب است و روز است تلفظ میکنند، و در این صورت اثبات همزه واجب است . و اما خواندن کلمات با »است « قاعده اش به طور کلی این است که فتحه همزه »است « را به حرف آخر کلمه پیش بدهند و همزه راخواه نوشته شود یا نشود تلفظ نکنند، و چند مورد ازاین قاعده مستثنی است یکی در کلمات منتهی به الف که همزه »است « را بی آنکه حرکتش به ما قبل داده شود از تلفظ ساقط می کنند: (داناست ، خداست )، دیگر در کلمات منتهی به واو یا یا‌ی‌ ممدود که در نثر چون کلمات منتهی به الف تلفظ می شود: (قاضی است ، قاضیست - نیکواست ، نیکوست ) و در شعر گاهی فتحه همزه را به واو یا یا‌ی‌ میدهند و در واقع واو و یا‌ی‌ را که حرف آواز است به حرف آوازپذیر مبدل و مفتوح میسازند و قاضی است و نیکو است می گویند.

دیگر در کلمات منتهی به ها‌ی‌ ملین و واو بیان ضمه که دو وجه معمول است : یکی این که خودهمزه را بین بین تلفظ می کنند. و دیگر این که آن را بدون نقل فتحه از تلفظ می اندازند و این بیشتر در شعر می آید مانند: اشک دیده است از فراق تو روان . این صیددست و پا زده در خون حسین تست . (تبصره ) در نوشتن و ننوشتن همزه »است « در مواردی که هر دو وجه جایز است رعایت اصل احتراز از التباس پسندیده و بل لازم است . مثلا کلمه »جانی « اگر بدین گونه »جانی است «بنویسیم بهتر است ، چه اگر به حذف همزه بنویسیم با »جانیست « به معنی محل نیست مشتبه می شود.

       »جانیست « به معنی محل نیست مشتبه می شود

همزه در کلمات عربی ..مستعمل در دری _فارسی

قاعده 4

- اند و ای و اید و ام و ایم را که ضمایر یا افعال رابط و برای جمع غایب مفرد وجمع مخاطب و متکلمند بدین گونه به آخر کلمات ملحق کنند که هر گاه کلمه منتهی به حرف پیوندپذیر (به جز ها‌ی‌ ملین ) باشد حرکت همزه رابط را به حرف آخر کلمه دهند و همزه را در تلفظ و خط بیندازند و رابط را به کلمه بچسبانند مانند ما راهمدمند، تو شادمانی ، شما حق راط

البید، من او را همبازیم ، ما دوست وییم . اگر حرف پیوندپذیر ها‌ی‌ ملین باشد رابط را جدا ازکلمه نویسند و همزه آن را در آنجا که مفتوح است (اند، ام ) به شکل الف نویسند و بین بین تلفظ کنند مانند فرزانه اند، افتاده ام ، و در آنجا که مکسور است (ای - اید - ایم )، بدل کنندهم در کتابت و هم در تلفظ مانند بیگانه یی ، دیوانه یید، در خانه ییم و در »که و چه و نه « به تر این است که ها‌ی‌ ملین را از آخر کلمه حذف و همزه رابط را بدل به یا‌ی‌ و در کتابت به آخر کلمه متصل کنند و »کیند و چیند و نیند،کیی و چیی و نیی ، کیید و چیید و نیید، کیم و چیم و نیم ، کییم و چییم و نییم « نویسند و خوانند، و در این مورد غالبا رابط را به صورت اصلی استعمال می کنند وکیستند و چیستند و نیستند ... تا آخر می گویند و می نویسند و هر گاه کلمه منتهی به حرف پیوندناپذیر باشد اگر آن حرف دال یا ذال یا را‌ی‌ و زا‌ی‌ یا ژی یا واو ملین باشد همزه رابط را بعد از نقل حرکت حذف و رابط را در دنبال کلمه نویسند مانند: ایشان آزادند ، ما را برادرید، به دانش سرفرازم ، از اهل این دژم ،ما حق را پیرویم . و اگر الف باشد همزه رابط را هم در لفظ هم در خط بدل به یا‌ی‌ کنند ماننددانایند، توانایی ، زیبایید، شکیبایم ، بنده خداییم ، و رسم همزه در بالای یا‌ی‌ توانایی ، و زیبایید و بنده خداییم و نظایر آن که امروز معمول است باید متروک شود تا هم رعایت اصل مطابقت شده و هم قاعده مطرد باشد. و اگر واو باشد پس اگر ممدود باشد همزه رابط را، چون هنگام اتصال به الف بدل به یا‌ی‌ کنند مانند نیکویند، بی آهویی ، خوشخویید، با آبروییم ،درگفتگوییم ، و رسم همزه در بالای یا‌ی‌ بی آهویی و خوشخویید، و در گفتگوییم و نظایر آن باید متروک گردد، اگرملین باشد برای ممتاز بودن از واو ممدود بر قیاس اتصال به دال وذال و را‌ی‌ و ژی نویسند: رهروند، سخن شنوی ، خسروید، ترا پیروم ، در تک و دویم ، و اگر بیان ضمه باشد حکمش حکم ها‌ی‌ ملین است مانند طرفدار شما دواند، ارادتمند توام ، دوست من تویی ، یار من شما دویید، ما یار هر دوییم.

۵ قاعده 

- فعلهای رابط که در قاعده پیش یاد شد هر گاه به صورت کامل استند، استی ، استید، استم ، استیم ، استعمال شود، در اتصال به کلمات (به جز آنچه یاد خواهد شد) حرکت همزه شان به حرف آخر کلمه نقل و خود همزه در خط و لفظ، ساقط می شود و رابط رامتصل به کلمه (در صورت امکان ) می نویسند، مانند: اهل دلستند، باهنرستی ، خسروستید، دوست ویستم ، مرد رهستیم . و از این قاعده کلمات ذیل مستثنی است : (اول ) کلمات منتهی به ها‌ی‌ ملین (به جز که و چه و نه ) یا واو بیان ضمه که همزه رابط را دراتصال بدینگونه کلمات می نویسند و در تلفظ بین بین ادا می کنند مانند در خانه استند، یارهردواستی ، فرزانه استید، دوست تو استم ، بیگانه استیم ، و اما (که و چه و نه ) حکمشان دراتصال به این روابط همان حکم اتصال به »است « است ، مانند کیستند، چیستی ، نیستید،کیستم ، چیستم ، نیستم . (دوم ) کلمات منتهی به الف که همزه رابط در اتصال آنهابی آنکه حرکتش نقل شود هم درخط و هم در لفظ حذف می شود، مانند داناستند، بیناستی ، تواناستید، شکیباستم ،بی پرواستیم . (سوم ) کلمات منتهی به واو ممدود که حکمش چون حکم کلمات منتهی به الف است ، مانندنیکوستند. خوشخوستی ، با آبروستند، دوست اوستم ، در جستجوستیم ، جز اینکه در مقام ضرورت شعری نقل حرکت همزه هم جایز است ، مانند: غلام آن دو زلف هندوستم . (چهارم ) کلمات منتهی به یا‌ی‌ ممدود که همزه رابط در اتصال به آنها نوشته نمیشود لیکن درتلفظ نقل کردن و نقل نکردن حرکت همزه هر دو جایز است مانند قاضیستم تا ز من راضیستی . (تنبیه ) استعمال روابط پنجگانه به صورت کامل جز در شعر معمول نیست و در شعر در برخی از ترکیبات یاد شده جز به ندرت استعمال نشده است و طرز کتابت آنها برای تکمیل قاعده یادشد.

قاعده ۶

- در نوشتن کلمات با ضمیر متصل (ش ، ت ، م ، شان ، تان ، مان ) هر گاه کلمه منتهی به حرف پیوندپذیر باشد چسبیده به ضمیر نوشته می شود مانند اسبش ، اسبتان ،گفتت ، گفتتان ، نگاهم ، نگاهمان ، مگردر صورتی که حرف پیوندپذیر ها‌ی‌ ملین باشد که جداازضمیر نوشته می شود و در سه ضمیر مفرد میان آن و ضمیرهمزه ای به صورت الف فاصله می آورند مانند خانه اش ، شانه ات ، نامه ام ، و این همزه بین بین تلفظ می شود. و در شعر گاهی هم همزه و هم ها‌ی‌ ملین را در تلفظ حذف می کنند مانند »بنده ات « در این مصراع : »توشهنشاهی کمین بندت منم « که »بندت « تلفظ می شود، و در سه ضمیر جمع فاصله یی نمی آورند و بنده شان ، خانه تان ، شانه مان می نویسند. و در »که و چه « وجه دیگر هم جایز و در شعرمخصوصا معمول و رایج است ، و آن چنان است که در اتصال به سه ضمیر مفرد ها‌ی‌ ملین را از آخر »که و چه « می اندازند و »ک « و »چ « را بی هیچ فاصله متصل به ضمیر می نویسند بدین شکل: کش ، کت ، کم ، چش ، چت ، چم ، و در اتصال بسه ضمیر جمع گاهی چنین کنند و کشان ، کتان ، کمان ، چشان ، چتان ، چمان ، نویسند و گاهی بر قیاس دیگر، که شان ، که تان ، که مان ، چه شان ، چه تان ، چه مان نویسند، و وجه دوم بهتر و از التباس دورتر است . و هر گاه کلمه منتهی به حرف پیوندناپذیر باشد، پس اگر آن حرف »دال یا ذال و را‌ی‌ یا زا‌ی‌ یا ژی یا واو ملین « باشد آن را جدا از ضمیر و بی هیچ فاصله نویسند مانند: دیدش ، کاغذشان ، برادرت ، هم رازتان ، خط کژم ، جامه نومان و اگر الف یا واو ممدودباشد هم بطرز مذکورنوشته می شود مانند خداش ، نیکوشان ، فردات ، آبروتان ، پام ، روتان ، و هم جایز است که یایی میان حرف آخر کلمه و ضمیر فاصله آورند و خدایش ، نیکویشان ، فردایت ، آبرویتان ،پایم ، رویتان نویسند و تلفظ کنند، و استعمال وجه دوم مخصوصا در نثر اولی واشهر است . و اگر واو بیان ضمه باشد در سه ضمیر مفردهمزه یی به صورت الف فاصله آورند و آن را بین بین تلفظ کنند مانند: به دست تواش سپردم ; هردوات گفتند، به دست توام داده اند، و در سه ضمیر جمع فاصله یی نیاورند مانند: هردوشان صادقند، هر دوتان نادانید، هر دومان آمده بودیم.

این قاعده ها به پایان رسید.

دوستانی علاقه دارند...در مورد نقطه گذاری ...پانجویشن...پونتسیون..کمی بدانند 

 نقطه گذاری

برای بهتر و صحیح‌تر خواندن متن و نشان دادن روابط صحیح و منطقی اجزای مختلف جمله و فهم مقصود نویسنده یا تغییر لحن‌‌های او .. علایمی وضع کرده‌اند که به آنها نشانه‌های سجاوندی می‌گویند. توضیح آن که: در هنگام سخن گفتن، کلمه‌ها با واسطه‌های صوتی به هم می‌پیوندد و به کمک آهنگ و لحن کلام، معنای جمله و ارتباط منطقی اجزای آن بر شنونده روشن و آشکار می‌گردد، لیکن در زبان نوشتار چون خواننده از راه گوش، درک مطلب نمی‌کند، ناچار برای بهتر خواندن و فهمیدن باید وسیله دیگری در اختیار داشته باشد، این وسیله همان علامت‌های نقطه‌گذاری است.

نشانه‌های مشهور

1. نقطه .

2. ویرگول ،

3. نقطه‌ویرگول یا سمیکولن ؛

4. دو نقطه یا شارحه :

5. سه نقطه …

6. علامت سئوال ؟

7. علامت تعجب !

8. گیومه «»

9. پرانتز ..قوس یا کمانک ها ()

11. قوس کلان [ ]

12. خط تیره ..دش -

13. خطِّ ممتد ــــ

14. خطِّ مایل /

15. ستاره *

:تاریخچه

پیش از رواج این نشانه‌ها، در کشور ما و در خط‌ه های پارسی یا دری زبانان پیش از اسلام، علایم دیگری وجود داشته که مربوط به نقطه‌گذاری است. برای نمونه در : متن‌های اوستایی و پهلوی به این دو نشانه برمی‌خوریم.

که ظاهراً معادلِ نقطه است.

که ظاهراً معادل ویرگول است.

در خطِ پارسی باستان نیز نشانه‌های و < برای جدا کردن واژه‌ها به کار می‌رفته است. از قدیم استادانِ علم قرائتِ قرآن کریم از نشانه‌هایی برای انواعِ وقف استفاده می‌کرده‌اند که اکنون نیز رایج است که به این کار«سجاوندی کردن» می‌گفتند، چنان‌که علامه قزوینی دربارة تعریف سجاوندی می‌گوید.

آن‌چه علامات و رموز در قرآن‌هاییکه به انواع مختلف خط ها نوشته شده.. برای علامت انواع وقف از واجب و مستحسن و … یا عدم وقفِ مطلق و سایر علامات و رموز در قرآن‌های مبارک خطی و بسیاری از قرآن‌های شریف چاپی می‌نوشتند و هنوز هم در بعضی می‌نویسند مجموع اینها را روی هم‌رفته«سجاوندی» گویند.

:سپس می‌گوید

سجاوندی کردن، کنایه از منقّش کردن و سجاوندی شدنِ مصحف و سجاوندی کردن به شنجرف و آبِ طلا نوشتن و نوشته شدن آیات مبارکه ی قرآنی است.

:باز می‌نویسد

سجاوندی، کتابی است در علم قرائت که در آن برای علامات اوقاف[نشانه‌های وقف] نقطه‌گذاری طلا گذارند.

:وجه‌ نام‌گذاری

:درباره وجه تسمیة این نشانه‌ها به سجاوندی آورده‌اند

این اصطلاح فقط در کشور افغانستان و سایر بلاد شرقی ممالک اسلامی معمول شده بود و هنوز دوام دارد. چون مخترع این علامات و رموز از اهلِ«سجاوند» از محالِّ[محله‌های]غزنین ـ که یکی از شرقی‌ترین بلاد اسلام است ـ بوده[از این رو این علامت‌ها به«سجاوندی» مشهور شده است.

:دقت در استفاده از نشانه‌ها

نگذاشتنِ علامت، بهتر از گذاشتن علایم نا‌به‌جاست. برخی از نویسنده گان و ویراستاران در استفاده از علایم، افراط می‌کنند.

اما منطقی این است است:«در کاربردِ نشانه‌های سجاوندی، امساک ارجح است»

:دیگر این که

نشانه‌های سجاوندی را باید دقیق به کار برد؛ این دقت در متن‌های علمی و تخصصی بیشتر است، نویسنده گان و ویراستاران پخته و کارکشته به این علایم، توجه فراوانی دارند، چنان که دربارة«گوستا وفلوبر» گفته‌اند.

تمام صبح را صرف می‌کرد که یک ویرگول را در جای خود قرار دهد و تمام بعدازظهر آن روز را صرف می‌کرد تا آن را بردارد.

غریبان به نحوه استفاده از این نشانه‌ها بسیار اهمیت می‌دهند، نویسنده گان غربی هر چند که معمولاً صحیح و مطابق با نگارش می‌‌نویسند، اما ویراستاران آنها بسیار‌ سخت‌گیر و نکته‌ سنج‌اند و از یک علامت، سرسری نمی‌گذرند. یکی از نویسنده گان از بحث‌هایی که با«رابرت باب گاتلیب»- ویراستار کهنه کارِ آمریکایی- داشته این چنین یاد می‌کند.

من و باب، مرتب بر سر دو نقطه و نقطه ویرگول با هم جر و بحث می‌کردیم. به نظر من نقطه- ویرگول به انداه دو نقطه موثر نیست. خط تیره هم از نظر من خیلی مهم است، من ریتم نوشته‌هایم را به کمک آن تنظیم می‌کنم.

از کتاب «انواع ویرایش» اثر «ابوالفضل طریقه‌دار» صفحه: ۲۴۷

دستور زبان خود ما

1. تعريف دستور زبان

2 حرف های زبان دری

1. فعل

2. اسم

3. ضمير

4. مفعول

5. صفت

6. قيد

7. جمله

8.فاعل

متن کامل جزوهء دستور زبان

اسم

در جمله «طارق به سرعت آمد» طارق، نهاد است، زيرا درباره او خبري مي دهيم، اين كلمه فاعل هم هست زيراانجام دهنده عمل آمدن است، كلمه طارق اگر در جمله ديگري قرار بگيرد ممكن است نهاد يا فاعل نباشد . مثلا در جمله «كتاب طارق را آوردم». امااگر كلمه «طارق» را به تنهايي در نظر بگيريم، متوجه مي شويم كه اين كلمه نام كسي است از اين جهت كلمه« طارق » اسم است

درجمله «گاو شير مي دهد» كلمه «گاو»علاوه بر اينكه نهاد جمله و فاعل آن است، چون بر حيواني نيز دلالت ميكند، پس «اسم» هم هست. پس اسم كلمه اي است كه براي نام بردن كسي يا چيزي بكار ميرود

:چيزي كه به وسيله«اسم» نام برده مي شود

گاهي شخصي است. مانند مرد، زن، حسن، ويس

گاهي حيواني است. مانند خرگوش، گاو، اسب، پلنگ

گاهي مكاني است. مانند كوه، دشت، رود، کابل، استکهلم

گاهي گياهي است. مانند درخت، چمن، بيد، سرو

گاهي نام ستاره گان است. مانند ماه، آفتاب، زهره، عطارد

گاهي نام اشياء است. مانند چوکی، كاغذ، ميز، پنسل، تخته

گاهي نام حالتي است كه در كسي يا چيزي وجود دارد مانند

سفيدي، سردی ، گرمی، رنج، شادي

خصوصیات اسم

عام ... خاص

گاهي اسم تنها بر يك فرد معين دلالت مي كند، وقتي كه مي گوييم«نارون آمد» مقصود ما يك شخص معين است و يا در جمله«مزار شريف از شهرهاي افغانستان است» كلمه «مزار شريف»و«افغانستان» به يك شهر و كشور معين دلالت مي كند، اما وقتي مي گوييم«پشک دشمن موش است» مقصود تنهاپشک خانه خودما نيست بل به هر پشکی دلالت مي كند

اگر با اسم تنها يك فرد معين را بتوانيم نام ببريم به آن اسم خاص مي گوييم اما اگر بتوانيم اسم را نوعي به كار ببريم كه شامل افراد متعدد باشد آن را اسم عام مي ناميم، پس اسم خاص كلمه اي است كه براي نام بردن يك کس معين يا يك چيز معين بكار ميرود و اسم عام به كلمه اي مي گوييم كه با آن كسان يا چيزهاي همنوع را مي توان نام برد. ممكن است يك«اسم خاص»براي نامگذاري چندين كس يا چيز به كار برد.«مرسل»اسم خاص است،اماهزاران نفر ممكن است مرسل نام داشته باشند، بايد بدانيم كه هر بار اسم خاصي مانند مرسل را در گفتار و يا نوشتار به كار مي بريم منظور ما فرد معيني است نه اينكه همه زنان و يا دخترانی كه نام آنها مرسل است

ذات . معني

گاهي چيزي كه نام برده مي شود خود به خود وجود دارد، مانند ديوار، كتاب. اما گاهي وجود آن چيز مستقل نيست

بل وابسته به چيز ديگري است يا در چيز ديگري وجود دارد

مانند: سرخي، سرخي به تنهايي وجود ندارد و در چيزهاي ديگر مي شود او را ديد مثل گل ، پارچه ( تکه)،

به چيزي كه به خودي خود وجود داشته باشد اسم ذات و به اسمي كه بر مفهومي دلالت مي كند كه وجودش در چيز ديگري است و نام حالتي يا صفتي است اسم معني مي گوييم

اسم مفرد و اسم جمع

گاهي اسم براي نام بردن يك شخص يا يك چيز است در اين حال مفرد است. در جمله هاي صدف آمد، چراغ روشن شد،

درخت سايه دارد، اسم هاي صدف، چراغ و درخت مفرد هستند

اما گاهي به وسيله اسم، چند شخص يا چند چيز را نام مي بريم در جمله هاي دختران آمدند، چراغها روشن شدند، درختان سايه دارند، اسم هاي دختران، چراغها و درختان، جمع هستند چون بيشتر از يك شخص يا يک چيز دلالت مي كنند.اسم جمع علامتي دارد كه در پايان آن مي آيد، علامت جمع اسم در فارسي «ان» و «ها» مي باشد

:ضمير

گاهي به جاي آنكه كسي يا چيزي را نام ببريم، يعني اسم اورا بگوييم، كلمه ديگري مي آوريم كه جاي اسم را مي گيرد ، مثلا به جاي آنكه بگوييم

« سميرا را ديدم و به و به سميرا گفتم » مي گوييم « سميرا را ديدم و به او گفتم »

اينجا اين كلمه « او» جاي اسم سميرا را گرفته است، اين گونه كلمات را كه جانشين اسم مي شوند « ضمير» و چون جانشين اسم شخص هستند ضمير شخصي ناميده مي شوند

ضماير شخصي براي اول شخص« من» و « ما» هستند

ضماير شخصي براي دوم شخص « تو» و « شما» هستند

ضماير شخصي براي سوم شخص « او» و « ايشان» هستند

گاهي به جاي « او» ضمير سوم شخص مفرد « وي» مي آيد

:ضمير اشاره

به كلماتي كه با آنها چيزي يا كسي را نشان مي دهيم « ضمير اشاره » مي گوييم، مثلا اگر از كسي بخواهيم كه كتابي رابردارد كتاب نزديك باشد به جاي جمله « كتاب را بردار » مي گوييم « اين رابردار »

كلمه اين ضمير اشاره است وبه جاي اسم « كتاب» نشسته است . اما اگر كتاب دور باشد مي گوييم « آن را بردار ». ضمير اشاره نيز مانند اسم مي تواند جمع بسته شود : آنان، اينان، آنها، اينها،

:مفعول

فاعل كسي است كه فعل را انجام مي دهد و گاهي واقع شدن فعل به فاعل تمام مي شود يعني اثرآن به ديگري نمي رسد، در جمله « ويس نشست» ويس فاعل است، زيرا فعل نشستن را انجام داده است و پاي شخص ديگري در ميان نيست، اما اگر بگوييم « رستم كشت» جمله كامل نيست زيرا فعل كشتن به فاعل كه رستم است تمام نمي شود و پاي كسي ديگر در ميان است و شنونده جمله به سرعت خواهد پرسيد « چه كسي را كشت» گاهي فعل از فاعل فراتر مي رود و برروي كسي يا چيز ديگري اثر مي گذارد كه آنرا مفعول مي ناميم مثلا در جمله « رستم پهلوان سهراب را كشت » كلمه سهراب مفعول است

:صفت

گاهي اسمي كه د رجمله فاعل يا مفعول واقع مي شود تنها نيست بلكه براي آنكه شنونده آنرا بهتر بشناسد درباره آن توضيح مي دهيم يعني يكي از حالتها يا صفتهاي او را نيز بيان مي كنيم، مثلا اگركسي بگويد: « من برادر خود را دوست دارم » معني كلمه برادر درصورتي واضح است كه گوينده يك برادر داشته باشد، براي اينكه شنونده متوجه شود كه منظور كدام برادر گوينده است مثلا خواهد گفت « من برادر بزرگترم را دوست دارم » كلمه بزرگ در اين جا به مفهوم اسم « برادر» افزوده شده است، اين كلمه كه حالت يا چگونگي اسم را بيان مي كند « صفت» خوانده مي شود يعني وصف شده

ادامه دارد*********************

دستور زبان

:قيد

:به اين چند جمله توجه كنيد

ليدا زود آمد

ليدا شتابان آمد

ليدا سرافگنده آمد

ليدا نواميدانه آمد

ليدا آهسته آمد

فعلي كه در همه اين جمله ها بكار رفته « آمدن» است اما چگونگي انجام گرفتن اين فعل در جمله هاي مذكور با هم متفاوت است اين تفاوتها با كلمه يا عبارتي بيان مي شود كه آن را قيد مي خوانيم پس جمله هاي مذكور كلمه هاي زود، شتابان، خندان، سرافكنده، نواميدانه وآهسته قيد هستند . همچنانكه صفت براي بيان حالت يا چگونگي اسم مي آيد و وابسته اسم است، قيد چگونگي روي دادن فعل را بيان مي كندو به فعل وابسته است

:جمله

.انسان هميشه مقصود خود را به صورت جمله بيان مي كند

جمله، يك يا مجموع چند كلمه است كه باهم پيام كاملي را از گوينده به شنونده برساند. هرجا كه جمله تمام شود، نقطه اي مي گذاريم

مثال: دکتور عبدالاحمد جاويد از بزرگترين ادبای افغانستان است

هيچكس به دليل رنگ و نژاد بر ديگري برتري ندارد

:انواع جمله

.جمله اي كه خبري را بيان ميكند جمله خبري ناميده ميشود

.مثال: فردا سالگرد استقلال مردم افغانستان است

.جمله اي كه درآن پرسشي ( سوالی) باشد جمله پرسشي يا سوالی ناميده ميشود

مثال: فردا کدام روز است؟

.جمله اي كه درآن فرماني (امری) داده شده است جمله امري خوانده ميشود

.مثال:همه در جاي خود ايستاده شوند

.جمله اي كه عاطفه اي را بهمراه داشته باشد جمله عاطفي يا تعجبي ناميده مي شود

!مثال:چه باغ زيبايی

ساختمان جمله

:جمله، نهاد، گزاره

:هرجمله به دو قسمت تقسيم مي شود

.قسمت اول، كه درباره آن خبري مي دهيم كه به آن نهادمي گوييم

.قسمت دوم ، خبري است كه درباره قسمت اول مي گوييم و آن را گزاره مي ناميم

.مثال:احمد شاه بابا هند را فتح کرد

احمد شاه بابا= نهاد هند را فتح كرد = گزاره

:فعل

در هر گزاره يك جزء اصلي وجود دارد كه بدون وجود آن جمله ناقص و ناتمام است كه به آن فعل مي گوييم، مثل كلمه گذشت در اين جمله

.مثال: فصل تابستان گذشت

فصل آن كلمه اي است كه دلالت مي كند بر كردن كاري يا روي دادن امري يا داشتن حالتي در زمان گذشته يا اكنون يا آينده

گفتيم در گزاره كلمه اصلي«فعل» است.هر جمله اي بايد«فعل»داشته باشد عبارتي كه در آن «فعل»نباشد جمله نيست

.فعل كلمه اي است كه كاري يا حالتي را مي رساند و معني آن با زمان رابطه دارد

:زمان داراي سه مرحله است

گذشته، اكنون، آينده

.اكنون يا حال وقتي است كه در حال گفتن جمله هستيم

.گذشته يا ماضي مرحله اي است كه پيش از گفتن جمله بوده است

.آينده يا مستقبل زمان بعد از گفتن جمله است

فعل علاوه بر زمان بر يكي از سه شخص «گوينده»،«شنونده»،«ديگركس» نيز دلالت دارد

:مثال: در فعل«ميروي» سه مفهوم وجود دارد

يكي مفهوم انجام دادن كار كه «رفتن» است، ديگر مفهوم زمان كه در اينجا «حال» است.سوم مفهوم كسي كه كار رفتن را انجام مي دهد كه در اينجا شنونده يا دوم شخص است

.هر فعل سه مفهوم، كار يا حالت و زمان شخص را در بر دارد

.فعلي كه به يك تن نسبت داده شود، مفرد خوانده مي شود

مثال: آن جوان با عجله آمد

.فعلي كه به بيش از يك تن نسبت داده شود، جمع ناميده مي شود

شاگردان با عجله رفتند

با توجه به مسايل مطرح شده مي توانيم صورتهاي فعل

.«آمدن» را درزمان گذشته بنويسيم

آمدم ـ آمدي ـ آمد

آمديم ـ آمديد ـ آمدند

كه در هر كدام از اين شش صورت مي توانيم علاوه بر زمان ـ شخص و يا مفرد و جمع بودن آن را نيز دريافت كنيم

:پس تعريف هركدام از شش صورت فوق مي تواند به اين صورت بيان شود كه

آمدم= اول شخص مفرد

آمدي= دوم شخص مفرد

آمد= سوم شخص مفرد

آمديم= اول شخص جمع

آمديد= دوم شخص جمع

آمدند= سوم شخص جمع

درهر فعل جزیی ازآن معني اصلي را در بر دارد و در همه صورتها تغيير نمي كند كه به آن ماده فعل مي گويند، مثلا در همان فعل آمدن جزء «آمد» در هر شش صورت حضور دارد

ماده ی فعل جزیی از فعل است كه در هر شش صورت حضور دارد

جزو ديگر فعل كه در هر صورت با صورت قبل تفاوت دارد شناسه ناميده مي شود. مثلا در همان فعل آمدن جزو دوم هر صورت شكلي ديگر دارد يعني اين صورتها

م ـ ي ـ يم ـ يد ـ ند

كه به آنها شناسه يا نشانه مي گوييم، به عبارتي آنها فعل را براي ما شناسايی مي كنند كه مربوط به چه شخصي است و مفرد است يا جمع

:ماده فعل

ماضی ـ مضارع

قبلا مطرح كرديم كه ماده فعل، جزیی از فعل است كه در همه صورتها ثابت مي ماند و حالا اضافه مي كنيم كه در زبان فارسي هر فعل دو ماده مختلف دارد كه هر كدام برخي از صورتهاي فعل را مي سازند

براي مثال فعل«نوشتن»را در نظر مي گيريم، برخي از صورتهاي اين فعل كه در گفتار و نوشتار به كار مي بريم اينها

:هستند

.نوشتم، مي نوشتم، نوشته ام، نوشته باشم، نوشته بودم، مي نويسم، بنويس، بنويسيم

چنانكه ملاحظه مي شود اين شکلها از فعل«نوشتن» به دو دسته تقسيم شده اند، در دسته اول جزیی كه ثابت است و تغيير نمي كند«نوشت» است و در دسته دوم«نويس»،از نظر زمان فعل هايي كه جزء ثابت آنها«نوشت» مي باشد، برزمان گذشته دلالت مي كنند و فعل هايي كه جزو ثابت آنها «نويس» مي باشد، زمانهاي حال و آينده را مي سازند، به همين دليل ماده شکلهای اول را«ماده ماضي» و ماده شکلهای دوم را «ماده مضارع» مي ناميم پس در زبان دری هر فعلي دو ماده دارد: يكي ماده ماضي و ديگري ماده مضارع همه شکلهای كه معني حال و آينده از انها بر مي آيد از ماده مضارع ساخته مي شوند

:نهاد . فاعل

گفتيم نهاد قسمتي از جمله است كه درباره آن خبر ميدهيم و گزاره خبري است كه درباره نهاد مي دهيم

:حال مي گوييم

.خبري كه درباره نهاد مي دهيم بيان يكي از اين چهار حالت است

1. انجام دادن يا انجام دادن عملي، مانند: خوردن، شكستن، پختن

2. پذيرفتن عملي، مانند خورده شدن، شكسته شدن، پخته شدن

3. داشتن صفتي، مانند دانا بودن، سفيد بودن، گرم بودن

4.پذيرفتن صفتي، مانند دانا شدن، گرم شدن، شفاخانه

درحالت اول كلمه اي كه نهاد قرار بگيرد كننده كار هم هست

مثلا اگر«اكبر» نهاد قرار بگيرد انجام دهنده عمل خوردن هم هست.«اكبر چاي را خورد»

درحالت دوم كلمه اي كه نهاد قرار بگيرد پذيرنده كار است.مثلا«آش پخته شد»

در حالت سوم كلمه اي كه نهاد قرار بگيرد پذيرنده صفت است مثلا «وامق مريض شد»

:به اين جمله توجه كنيد

سعدي گلستان را نوشت

در اين جمله، نهاد، يعني قسمتي از جمله درباره آن خبري داده ايم كلمه «سعدي» است. فعلي كه در گزاره آمده، كاري است كه از سعدي سرزده است. يعني عمل«نوشتن گلستان» را سعدي انجام داده است. پس او كننده كار است، در گرامر يا دستور زبان به كننده كار، فاعل مي گوييم، پس«فاعل كلمه اي است كه انجام دادن كاري را به آن نسبت دهيم»

 زبان شناسی

انواع زبان

طبقه بندی زبانها

زبان فارسی

فارسی باستان

فارسی ميانه

فارسی دری

******

تعريف زبان

زبان وسیله ی بیان تفکر است و غالباً برای انتقال فکر کسی به دیگری به کار میرود. این انتقال ممکن است به وسیله ی گفتن، نوشتن، اشاره و یا لمس انجام شود.

انواع زبان

:زبان از لحاظ ارزش ادبی به سه قسمت می شود.

1- زبان ادبی

که زبان شاعران و نویسنده گان است و در آن هنرنمایی های ادبی بسیار به کار میرود. نظم و نثر قدیم فارسی نمونه ی درخشانی از زبان ادبی است.

2- زبان گفتگو

که زبان صحبت افراد تحصیل کرده است و اگر چه فاقد هنرنمایی های ادبی است، ولی باید در حال ساده گی بی غلط باشد. در زبان گفتگو همیشه صرفه جویی به کار میرود.

نویسنده گان معمولاً در نوشتن زبان ادبی به کار میبرند و در صحبت زبان گفتگو

3- زبان عامیانه

که زبان مردم تحصیل نکرده و عامی است و شامل لغتهای غلط یا نیمه غلطی است که در دو زبان دیگر نباید دیده شود، علاوه بر این دارای غلط های صرفی و نحوی نیز هست. گاه در زبان عامیانه لغات بسیار اصییل نیز یافت میشود که باید آنها را با به کار بردن ادبی زنده کرد.

طبقه بندی زبان های جهان

:زبان شناسان زبان های جهان را به سه دسته ی زیر تقسیم کرده اند.

1- زبان های یک هجایی (تک هجایی(

در این زبان ها کلمات فقط از یک هجای تغییر ناپذیر درست شده اند. یعنی نه ریشه ی کلمه تغییر میکند و نه بدان پیشوند یا پسوندی متصل می شود. این زبان ها در حالت ابتدایی باقی مانده اند، مثل: زبان های چینی، تبتی و سیامی

2- زبان های التصاقی (پیوندی)

در این زبان ها کلمات از یک یا چند هجای تغییرناپذیر درست شده اند، ولی میتواند به هم بچسبند یا پیشوند و پسوندی بگیرند تا معنی نوی به دست آید، مثل: زبان های فنلاندی، ترکی، مغولی، تاتاری، جاپانی و کوریایی

3- زبان های منصرف (صرفی)

در این زبان ها کلمات از یک یا چند هجای تغییرپذیر درست شده اند. یعنی ریشه ی کلمه ها برعکس زبان های بالا تغییر می کند و به صورت های مختلف درمیاید. علاوه بر این پیوند پیشوند و پسوند با کلمه ها در این زبان ها فراوان است. زبان های مهم دنیا از این نوعند، مثل زبان های هندی، ایرانی، یونانی، لاتین، جرمنی، اسلاوی، ارمنی و سامی

الف- زبان های هندی و اروپایی

1- زبان های هندی: سانسکریت، ودا،

2- زبان های فارسی

پارسی باستان (پارسی کهن – فرس قدیم)، اوستایی، پهلوی (زبان ساسانیان)، پارتی (زبان اشکانیان)، دری، سُغدی، خوارزمی، سکایی،

پارسی باستان با زبان اوستاای و سانسکرت از یک ریشه اند. اوستا زبانی است که برای نوشتن اوستا کتاب دینی زردشتیان باستان به کار رفته است، به این سبب آن را زبان اوستاای نامند. پارسی باستان و اوستا فرزندان یک پدرند

زبان های هند و فارسی یکی از مهم ترین شاخه های زبان هند و اروپایی است و آریایی نامیده میشوند.

3- زبان یونانی

4- زبان لاتین

زبان لاتین زبان رومیان قدیم بوده است که امروزه جزو زبان های مرده ی دنیا محسوب میشود.

زبان های زیر مشتق از زبان لاتین هستند: فرانسوی، ایتالیایی، هسپانیایی، پرتگالی و رومانیایی

5- زبان های جرمنی: آلمانی، انگلیسی، هلندی، سویدنی، ناروژی،

6- زبان های اسلاوی: روسی، چکی، لهستانی،

ب- زبان های سامی

:زبان های سامی عبارتند از

عربی، عبری، آشوری، فینیقی، کلدانی، سریانی،

زبان های سامی بالا با چند زبان نزدیک به آنها در شاخه ی بزرگ تری به نام زبان های سامی و حامی قرار می گیرند.

زبان فارسی

فارسی دری زبانی است که در افغانستان،ایران تاجیکستان، قسمتی از هندوستان، ترکستان، قفقاز و عراق بدان صحبت می کنند. زبان فارسی دری به جا مانده ی زبان های قدیمی آريانا زمين است.

فارسی باستان

فارسی باستان (پارسی کهن) زبانی است که در زمان هخامنشیان بدان صحبت کرده اند و سنگ نبشته های بیستون، الوند و تخت جمشید بدان زبان است. خط این زبان را میخی نامند، زیرا شبیه به میخ است و از چپ به راست نوشته می شده است.

فارسی میانه

فارسی میانه که آن را پهلوی هم می خوانند، به خصوص در زمان اشکانیان معمول بوده است و به دو قسمت می شود، یکی پهلوی اشکانی (پارتی) و دیگری پهلوی ساسانی. خط این زبان را نیز پهلوی نامند. پهلوی در شمال شرق ایران معمول بوده است و از راست به چپ نوشته می شده.

فارسی دری

فارسی دری در زمان ساسانیان در مشرق و جنوب آن زمان به خصوص در پایتخت آنان مدابن معمول بوده است و پس از ورود اسلام به این سرزمین.. به تدریج تغییراتی در آن داده شده است و به صورت زبان بعد از اسلام در آمده و از نیمه ی دوم قرن سوم هجری تا به حال ادامه دارد.

چندی پس از ورود اسلام به کم کم لغت های عربی به مقدار کم وارد زبان فارسی شدند، چنان که در قدیمی ترین کتاب های فارسی تعداد لغت های عربی از پنج درصد تجاوز نمی کند. ولی در دوره های بعد نویسنده گان فارسی لغت های عربی فراوانی وارد زبان فارسی کردند، به حدی که در دوره های بعد در بعضی از کتاب های قدیمی تعداد آنها به بیش از شصت فیصد رسید.

فارسی دری با اختلافات کمی همان زبان فرس قدیم و میانه است ولی خط به عللی که مهم تر از همه ارتباط با دین و مذهب می باشد هنوز عربی است. به عبارت دیگر همان خصوصیاتی که در نوشتن یک آیه مبارک از قرآن کریم یا یک جمله عربی به کار می رود ما در نوشتن یک شعر یا یک جمله فارسی نیز بکار می بریم.

.1- از راست به چپ می نویسیم.

2- متصل و منفصل است.

.3- هر حرف نماینده چند صدا است.

.4- حروف آن بعضی نقطه دار و بعضی بی نقطه است.

صنایع ادبی

جناس تام

در جناس تام، تمام صامت‌ها و مصوت‌های دو کلمه یکسان هستند، اما معنی آنها با یکدیگر متفاوت است. به عبارتی دیگر، واژگانی که دو بار در یک بیت یا عبارت به کار می‌روند و هر بار معنایی متفاوت از آنها برداشت می‌شود، متجانس‌اند.

شبست و شاهد و شمع و شراب و شیرینی غنیمتست چنین شب که دوستان بینی

خرامان بشد سوی آب رَوان چنان چون شده باز یابد رُوان

(رَوان در مصراع نخست به معنی جاری و درمصراع دوم به معنی جان و روح است)

جناس تام دارای فروعی نیز هست، جناس مرکب (یا جناس مَرْفُوّْ) که دو زیر مجموعه نیز دارد: مرکب مَقرون و مرکب مَفروق. همچنین جناس مُلَفَّق نیز از فرعیات جناس مرکب است.

(جناس غیر تام (ناقص

هر گاه دو واژه در یکی از موارد آوایی زیر با هم اختلافی جزیی داشته باشند و در یک بیت یا عبارت به کار روند. که انواع آن جناس ناقص، جناس زاید، جناس مذیّل، جناس مرکّب، جناس مفروق، جناس مقرون، جناس متشابه، جناس مطرّف، جناس خط، جناس لفظ و جناس مکرّر هستند که در مرور زمان به دلیل تقسیم بندی زیاد در حال از یاد رفتن هستند..

جناس محرّف

اختلاف دو واژه در صداهای کوتاه (اِعراب) جناس ناقص محرف یا جناس ناقص به حرکت است.:

پس طفل کآرزوی ترازوی زر کُنَد نارنج از آن کَنَد که ترازو کُنَد ز پوست.

جناس اختلافی یا جناس ناقص به حرف :

هر گاه دو رکن جناس در یکی از حروف با هم اختلاف داشته باشند به آن جناس اختلافی یا جناس ناقص به حرف می‌گویند.. کمند/سمند.. آزاد/آزار.. زحمت/رحمت

یک واژه، یک حرف، بیش از دیگری دارد.

خاص و خلاص کام کامل

یک واژه از ترکیب دو واژه دیگر به دست می‌آید.

دل خلوت خاص دلبر آمد دلبر ز کرم به دل بر آمد.

دو واژه از نظر آوایی یکسان اما از نظر املایی متفاوت اند.

هر گاه دو رکن جناس در تلفظ و خواندن با یکدیگر یکسان باشند اما در نوشتار با هم متفاوت باشند به آن جناس لفظی می‌گویند.. صبا/سبا.. خوان/خان.. حیاط/حیات.. خیش/خویش

اختلاف دو واژه در جابه جایی حروف است.

بنات، نبات

:آرایه‌های معنوی

به آن دسته از آرایه‌هایی که بر پایه تناسب‌های معنایی واژه‌ها شکل می‌گیرند آرایه معنوی گویند.

:مراعات نظیر

آوردن دو یا چند واژه در یک بیت یا عبارت که در خارج از آن بیت یا عبارت نیز رابطه‌ای آشنا و خاص میان آنها برقرار باشد.

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

(ابر و باد و مه و خورشید و فلک همگی جز عناصر و پدیده‌های طبیعت هستند)

:تضاد

هر گاه دو واژه با معنای متضاد در یک بیت یا عبارت به کار رود آرایه تضاد پدید .می‌آید.

.در نومیدی بسی امید است پایان شب سیه سپید است

.واژه‌های /نومیدی/ با /امید/ و همچنین واژگان /سیه/ با /سپید/ متضاد و مخالف هستند

:متناقض‌نما (Paradox)

هر گاه دو مفهوم متضاد رابه هم نسبت دهیم یا آن دو را در یک چیز جمع کنیم آرایه متناقض‌نما شکل می‌گیرد و معمولاً معنایی عمیق و پر مغز در پس آن نهفته‌است.

«جامه‌اش شولای عریانی است»

(عریانی به شولا نسبت داده شده اما شولا نوعی جامه‌است و ضد عریانی)

هر گاه در یک بیت یا عبارت بین دو مورد (مثل «الف» و «ب»)رابطه‌ای برقرار کنیم و مثلاً بگوییم«الف»، «ب» است یا «الف»، «ب» را آورد و آن را در بخش دیگری از همان بیت یا عبارت بین آن در مورد همان رابطه را برقرار کرده اما جای ان دو را با هم عوض کنیم آرایه عکس شکل می‌گیرد.

بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت.

مثال : جيب هايم پر از خالي است . {جمع شدن پر و خالي باهم غير ممكن است و هم ديگر را نقض مي كنند.}

:لف‌ونشر

هر گاه دو یا چند جزء از کلام بدون توضیحی در پی هم بیایند (لف) و آن گاه توضیحات مربوط به هر یک در پی هم آورده شوند (نشر)، آرایه لفّ‌ونشر شکل می‌گیرند.

پروانه ز من، شمع ز من، گل ز من آموخت افروختن و سوختن و جامه دریدن

(پروانه از من افروختن را، شمع از من سوختن را و گل از من جامه دریدن را آموخت)

• مثال

سیب و بهی و انار به ترتیب لف و نشر///دل را و معده را و جگر را مقوی است.

• مثال

به روز نبرد آن یل ارجمند///به شمشیر و خنجر به گرز و کمند

برید و درید و شکست و ببست///یلان را سر و سینه و پا و دست

•

oیعنی: (1)با شمشیر سر را برید و (2)با خنجر سینه را درید و (3)با گرز پا را شکست و (4)با کمند دست را ببست

• مثال

هنر خوار شد،جادوي ارجمند /// نهان راستي ، اشكارا گزند

هنر(لف 1)،جادوي(لف 2)//راستي(نشر 1)،گزند(نشر 2)

صنایع ادبی

ایهام

هر گاه واژه یا ترکیبی که دارای دو معنی است به گونه‌ای در کلام به کار رود که هر دو معنا از ان قابل برداشت باشد آرایه ایهام شکل می‌گیرد. گاهی منظور اصلی تنها یکی از آن دو معنا است و گاهی هیچ یک بر دیگری برتری ندارد.

غرق خون بود و نمی‌مرد ز حسرت فرهاد گفتم افسانه شیرین و به خوابش کرد.

شیرین: زیبا و دلنشین، معشوقه فرهاد

ای دمت عیسی دم از دوری مزن من غلام آن که دوراندیش نیست(دوراندیش:عاقبت نگر/آنکه به دوری وجدایی بیندیشد.)

ایهام تناسب

ایهام به تنهایی سخنی است که دارای دو معنا باشد: یکی معنای دور که معنای اصلی است و دیگری معنای نزدیک

اما ایهام تناسب یکی از زیر مجموعه های ایهام است و همان طور که از نام آن پیداست جمع دو صنعت ایهام و تناسب است. در این صنعت، یک واژه دارای دو معنی است منتها یکی از آن معانی، در شعر حضور دارد(معنای حاضر) یعنی شعر با آن معنی گزارش می شود و یکی از معانی در شعر نیست(معنای غایب) اما این معنی غایب، با کلمه یا کلمات دیگری در بیت تناسب دارد.

تفاوت ایهام با ایهام تناسب در این است که در ایهام گاه هر دو معنی پذیرفتنی است ولی در ایهام تناسب تنها یک معنی به کار می آید و معنی دوم با واژه یا واژه های دیگر یک مراعات نظیر است. به عبارت دیگر ایهام تناسب آوردن واژه ی است با حداقل دو معنی که یک معنی آن، مورد نظر و پذیرفته‌است و معنی دیگر نیز با بعضی از اجزای کلام تناسب دارد. واژه ی که ایهام تناسب می سازد حداقل یک معنی آن با بعضی دیگر از اجزای سخن مراعات نظیر می سازد.

(سعدی)

چنان سینه گسترده بر عالمی که زالی نیندیشد از رستمی

در مثال بالا زال و رستم در مصرع دوم ذهن را به سوی این معنی می برد که منظور از زال در این مصرع، نام پدر رستم است در حالی که این معنی درست نیست. زال در این جا به معنی پیرزن سفید موی است. تکاپوی ذهن در مورد واژه¬ی زال که با دو معنی به کار رفته‌است، ایهام تناسب را می¬سازد؛ که یکی از آن دو معنی پذیرفتنی، و دیگری با بعضی از اجزای کلام تناسب دارد؛ و یک مراعات¬النظیر می¬سازد. یعنی معنی زال پدر رستم، با رستم مراعات¬النظیر می¬سازد و زال به معنی پیرزن سفید موی که ذهن با تلاش به آن می¬رسد ایهام تناسب می¬سازد. در بیت زیر ماه استعاره از معشوق است و با همین معنی است که بیت را معنی می¬کنیم. اما اگر معنی دیگر ماه یعنی سی روز را در نظر بگیریم با هفته و سال، مراعات-النظیر می¬سازد..

(حافظ)

ماهم این هفته برون رفت و به چشمم سالی است حال هجران تو چه دانی که چه مشکل حالی است.

نکاتی که در ایهام تناسب باید به آنها توجه نمود: نکته ¬ی اول: اینکه کدام معنی در شعر نقش اصلی دارد بسته به آن است که کلمه در آن معنی با کلمات بیشتری رابطه و تناسب داشته باشد.

نکته¬ ی دوم: یکی از انواع مهم ایهام تناسب، ایهام تضاد است، یعنی معنی غایب با معنی کلمه یا کلماتی از کلام رابطه¬ی تضاد داشته باشد.

(حافظ)

ز زهد خشک ملولم کجاست باده¬ی ناب که بوی باده مدامم دماغ تر دارد.

ایهام تناسب با درگیر ساختن ذهن خواننده بر سر انتخاب یک معنی، لذت ادبی ایجاد می¬کند. ایهام تناسب در شعر سعدی و حافظ به زیبایی هر چه تمامتر و بسیار دیده می¬شود. برای نمونه در این شعر سعدی

(سعدی)

همچو چنگم سر تسلیم و ارادت در پیش تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم.

کلمه¬ ضرب در این بیت هم به معنای ضربه زدن است و هم به معنای آلت موسیقی است که با واژه¬های چنگ و نواختن در بیت مراعات¬النظیر است. یا در این بیت.:

(سعدی)

هنر بیار و زبان آوری مکن سعدی چه حاجت است که گوید شکر که شیرینم.

کلمه¬ شکر که هم به معنای طعم شیرین است و هم به معنای معشوقه¬ی خسرو است که با شیرین مراعات¬النظیر است

:نمونه¬ ای از اشعار حافظ

(حافظ)

در کنج دماغم مطلب جای نصیحت کاین گوشه پر از زمزمه¬ی چنگ و رباب است.

در این بیت کلمه¬ی گوشه، دارای دو معنی است: یکی در معنای کنج و زاویه(در معنای حاضر ) است و دیگر اینکه اصطلاحی است در موسیقی(معنای غایب)؛ چنگ و رباب با معنای غایب تناسب دارند.

:اما مثالی از اشعار مولانا

دل چه خورده ا¬ست عجب دوش که من مخمورم یا نمکدان که دیده¬ست که من در شورم.

کلمه¬ی شور در شعر، یکی در معنای شور و حال(معنای حاضر) است و دیگر در معنای نوعی مزه(معنای غایب) است. این کلمه در معنای غایبش با نمکدان تناسب دارد.

مآخذ

[۱] . وحیدیان کامیار، تقی؛ بدیع، رضا انزابی نژاد، تهران، ۱۳۷۹، اول، ص۱۳۷

[۲] . محمدی، محمدحسین؛ بلاغت، تهران، زوار،۱۳۸۷، اول، ص۱۷۰

[۳] . دارابی، سیامک؛ آرایه¬های ادبی، لاهیجان، نیک نگار،۱۳۸۱، اول، ص۱

[۴] . دارابی؛ پیشین، ص ۱۶۹

[۵] . محبتی، مهدی؛ بدیع نو، تهران، سخن، ۱۳۸۰، اول، ص۹۸

[۶] . کلظم خانلو؛ ناصر، اسماعیلی، زیبا؛ مجموعه ادبیات، تهران، نوآور،۱۳۸۷، اول، ص ۱۹۴، ۱۹۵

[۷] . کاظم خانلو؛ پیشین، ص۱۹۵

[۸] . محمدی؛ پیشین، ص۱۷۱

صنایع ادبی

تشبیه

یعنی مانند کردن چیزی به چیز دیگر که به جهت داشتن صفت یا صفاتی با هم مشترک باشند

هر تشبیه دارای چهار رکن یا پایه است

۱- مشبه :کلمه ای که آن را به کلمه ای دیگر تشبیه می کنیم

۲- مشبه به : کلمه ای که کلمه ی دیگر به آن تشبیه می شود

۳- ادات تشبیه : کلمات یا واژه هایی هستند که نشان دهنده ی پیوند شباهت می باشند و عبارتنداز : همچون، چون، مثل، مانند، به سان، شبیه، نظیر، همانند، به کردار و

۴- وجه شبه : صفت یا ویژه گی مشترک بین مشبه و مشبه به می باشد . ( دلیل شباهت )

مثال : علی مانند شیر شجاع است . به ترتیب: مشبه (علی)؛ ادات تشبیه(مانند)؛ مشبه به(شیر)؛ وجه شبه(شجاع)

مجاز

به کار رفتن واژه‌ای به جای واژه دیگر مجاز نام دارد. هیچ گاه چنین امری ممکن نیست مگرآنکه میان آن دو واژه در خارج از کلام رابطه‌ای بر قرار باشد.

آن قدر گرسنه‌ام که می‌توانم تمام ظرف را بخورم. رابطه‌ای میان دو واژه‌ای ظرف و غذا در این عبارت است.

استعاره

هر گاه واژه‌ای به دلیل شباهتی که با واژه دیگر دارد به جای آن به کار رود استعاره پدید می‌آید.(همچنین بیان امری نا شناخته بر حسب امر شناخته شده.)در واقع استعاره نوعی از تشبیه است که یکی از ادات تشبیه در ان ذکر نشده باشد(یا مشبه یا مشبه به ذکر نشده باشد.)

بر کشته‌های ما جز باران رحمت خود مبار.(کشته‌ها به کسر«ک») در این عبارت رحمت خدا به باران مانند شده‌است. روشن است که در این عبارت، منظور از کشته‌ها معنایی لفظی آن نیست بل مقصود اعمال بنده گان است..

مثال احمد و محمود : هرچه خواهی در سوادش رنج برد تیغ صرصر خواهش حالی سترد----> تیغ صرصر استعاره از باد

کنایه

به جملات زیر توجه کنید تنها همان رتبه های بالا را وعده بگیر و مابقی را نقداً خط بکش با حال استیصال پرسیدم پس چه خاکی بر سرم بریزم؟ در جمله های بالا دو عبارت مشخص شده دارای دو معنی نزدیک و دور هستند اما معنی دور ان ها مورد نظر است . خط بکش در اصطلاح یعنی نادیده بگیر و چه خاکی به سرم بریزم یعنی چه کار باید بکنم در جمله های ذکر شده این معانی دور مورد نظر است و معانی نزدیک و واقعی مقصود نویسنده را نمی رساند و به این کار برد کنایه می گویند

تشخیص(انسان نمایی)

هر گاه با نسبت دادن عمل، حالت یا صفتی انسانی به یک غیر انسان، به آن جلوه انسانی ببخشیم، آدم نمایی شکل می‌گیرد

طعنه بر طوفان مزن، ایراد بر دریا مگیر بوسه بگرفتن ز ساحل موج را دیوانه کرد.

دیوانگی و بوسه گرفتن به موج نسبت داده شده‌است و طبیعتن بوسه گرفتن موج، بوسه دادن ساحل را به همراه دارد. پس در مصراع دوم به ساحل و موج حالت و رفتاری انسانی نسبت داده شده‌است.

حس آمیزی

هر گاه موضوعی را که مربوط به یکی از حواس است. به چیزی نسبت دهیم که با ان حس قابل احساس نباشد، آرایه حس آمیزی آفریده می‌شود که در زبان روزمره نیز کم کاربرد نیست.

طعم پیروزی را چشید

در این عبارت «مزه» که مربوط به حس چشایی است به پیروزی نسبت داده شده‌است. اما پیروزی با حس چشایی قابل احساس نیست.

.حقیقت تلخ است

در این عبارت {تلخی} که مربوط به حس چشایی است به حقیقت نسبت داده شده است. اما حقیقت با حس چشایی قابل احساس نیست

منابع

1. ↑ كتاب ادبيات 2 متوسطه 

• بیان در شعر فارسی، دکتر بهروز ثروتیان

• راهنمای اموزش زبان فارسی، دکتر حسین ذوالفقاری و محمد غلام

• http://parslit.blogfa.com/post-23.aspx

• زبان و ادبیات فارسی پیش دانشگاهی

پیوند به بیرون

• آرایه‌های ادبی (مقدمه)

• صنایع ادبی در اشعار حافظ• صنایع بدیع معنوی

تاریخ خط فارسی پس از اسلام

خط پهلوی پس از اسلام، به سبب دشواری که در خواندن و نوشتن داشت، نتوانست مانند دیگر آداب و فرهنگ های ملی ساسانی ایستاده گی کند و در ملت غالب، اثر بخشد. چندی نگذشت که این خط منحصر به موبدان زردشتی شد و به سرعتی عجیب رو به فنا و زوال نهاد. خطی که عرب ها آن را می دانستند خطی بود که در سال های نزدیک به ظهور پیامبر اسلام ص..، به گفته ای از حیره پایت

خت پادشاهان آل نصر (مناذره) به مکه رفته بود و ما روایت های گوناگون آن را بعد خواهیم آورد. اکنون نخست خلاصه ای از خط های ملل مجاور عربستان ذکر کرده و پس از آن می گوییم که چه گونه اعراب دارای خط شده اند. خط های ملل سامی که از هر سو با عرب ها مربوط بودند بدین قرار است : عبریان، آرامیان، نبطیان، سریانیان، کلدانیان، حمیریان یمن، اقوام ثمود و بنی لحیان و صفویان

:خط های که این ملل بدان چیز می نوشتند به قرار ذیل است

الف) خط عبری

که از اصل خط فینیقی گرفته شده بود و آن را «قلم عبری» می نامیدند و پس از درآمیختگی با آرامیان و واقعه ی اسارت بابل آن خط را تغییر دادند و از گرده ی خط آرامی خطی اختیار کردند و پس از تکمیل آن را "خط آشوری" یا "خط مربع" نام نهادند

ب) خط نبطی

که آن هم از خط آرامی گرفته شده و اصلش به خط فینیقی می رسد و با تصرفاتی که در آن به عمل آمد اصل و ریشه ی خط کوفی را به وجود

آورد

ج) خط سُریانی

که اصلاح شده ی خط آرامی است و در همه ی دوره ی ساسانیان و دیری پس از اسلام یگانه خط علمی و مشهور مشرق شناخته می شد و در مراکز علمی مهمی مانند شهر «اُدسْ» در الجزیره، شهر «جُندی شاپور» در اهواز و سایر شهرهای عراق این خط نوشته می شده است و این خط پس از غلبه ی مغول بر سرزمین های اسلامی از میان رفت

د) خط کلدانی

که باقی مانده ی خط آرامی و با خط نبطی نزدیک بوده است

ه) خط سبا یا «سَبَئی»

که اصلاح شده ی خط «مُسنَدْ» بود و از اصل فینیقی گرفته شده و در یمن متداول بوده است

و) خط ها ثمودی و لحیانی

که در غرب و شمال حجاز نوشته می شده و شعبه ای از خط «سبا» بوده است

ز) خط های «صفوی» منسوب به سرزمین «صفاه»

که در سوریه نزدیک کوه لبنان قسمت های بسیاری از آن کشف شده است و به خط نبطی قدیم شباهت داشته است

ح) خط نسطوری

این خط در میان نسطوریان، مسیحیان پیرو کلیسای مشرقی معروف به «نسطوری» رایج بوده و نوعی از خط سطر نجیلی و سُریانی به شمار می رفته است. از خط های نام برده خط ثمودی، لحیانی، صفوی و همچنین نبطی را می توان مادران خط های عربی شمرد، ولی هیچ کدام مربوط به خود عرب نیست و از خود عرب و در سرزمین حجاز و یثرب تا امروز آثار خطی که منسوب به عرب و مربوط به ایام و تاریخ های معروف آن جماعت باشد به خط صفوی، آرامی، نبطی و ثمودی پیدا می شود. لیکن از ایام و تواریخ عرب اشاره و ذکری در آن ها نیست و معروف تر از همه «کتیبه ی نماره» است از «امرء القیس بن عمرو ملک حیره» که بر سنگ گور او نقش است. دیگر «کتیبه ی ام الجمال» است که قدیمی ترین این کتیبه ها از امرءالقیس و تاریخ آن سال ۳۲۸ پس از میلاد است.

تاریخ خط فارسی پس از اسلام

کتیبه ی زبد

دانشمند خاورشناس «لیتمان» این کتیبه را خوانده است و از اول سطر که از راست به چپ است دو حرف افتاده دارد : «[ بنصر ] الاله شرحو برامت منفو و ظبی بر مرالقیس و شرحو بر سعدو و سترو و سریحو (بتمیمی)» و این کلمه ی آخر به قلم سریانی است و باقی به قلم عربی مرکب و مفاد این کتیبه اسم کسانی است که در بنای کنیسه کوشش کرده اند. ترجمه ی این کتیبه به فارسی بدین قرار است: به یاری خدا، شرحو پسر امت منفو و ظبی پسر امرء القیس و شرحو پسر سعد و وسترو و شریحو به تمیمی

کتیبه ی حران

:خواندن این کتیبه توسط لیتمان

«اَنَا شُرَحیل بن ظَلُموبنَیتُ ذَاْلَمَرطُول سنه 463 بعد مَفْسِد خَیْبر بَعْم.» یعنی : من شرحیل بن ظالم بنا کردم این مرطول را سنه ی 463 بعد از واقعه ی «خیبر» به یکسال و این کتیبه هم به خط عربی و مرکب است. از این رو اهل علم گمان می کنند که طوایف عرب دارای خط مخصوص نبوده اند. بعضی گمان دارند که عرب قبل از اسلام به هیچوجه صاحب خط و فرهنگی خاص به خود نبوده است اکنون ما عقاید قدیم و جدید را علی الولی ذکر می کنیم

الف) عقیده ی قدیم

تاریخ دانان اسلامی می گویند که عرب در زمان بسیار نزدیک به اسلام خط را از مردم حیره و نبطیان آموخت و خط از حیره به حجاز رفت. و این روایت ها را به عبدالله بن عباس و برخی به ابن اسحاق صاحب السیره النبویه نسبت می دهند. و واقدی و مسعودی و حمزه بن الحسن و دیگران در این باره یکسان روایت کرده اند و خلاصه ی روایت ها چنین است

ابن عباس گوید: نخستین کسانی که خط عربی را بنیاد نهادند، سه کس بودند. از قبیله ی طی که ساکن شهر "انبار" بودند و مردم را خط می آموختند و نام آن سه "مُرامر بن مره" و "اسلم بن سدره" و "عامر بن جدره" بود که اولی حروف را اختراع کرد و دومی حروف را به فصل و وصل افکند و سه دیگر نقطه گذاری کرد و آن را خط "جزم" نام نهادند و گفتند خط مزبور از خط حمیری جدا شده است

و باز روایت دیگر از ابن عباس آورده اند که مردم انبار خط را از مردم حیره آموختند. مسعودی گوید فرزندان محصن بن جندل بن یعصب بن مدین خط عربی را به وجود آوردند. باز روایت است که اول واضع خط اسماعیل علیه السلام است . . . ابن هشام گوید: واضع خط حمیر بن سبا است . . . باز عبدالرحمن بن زیاد بن انعم از پدرش روایت می کند که از ابن عباس پرسیدم که شما قریشیان این خط را از کجا آوردید ؟ ... گفت ما از «حرب بن امیه» فرا گرفتیم. پرسیدم او از کجا گرفت ؟ ... گفت : از عبدالله بن جدعان. پرسیدم عبدالله از کجا گرفت ؟ گفت از مردم انبار. پرسیدم آن مردم از کجا آوردند ؟ ... پاسخ داد از مردم حیره. پرسیدم حیره از کجا آورد؟ گفت : مردی از یمن از بنی کنده به آنان آموخت، گفتم این مرد از کجا آموخته بود ؟ ... گفت : از خفلجان کاتب وحی هُود پیامبر و روایات دیگر از این قبیل

ب) عقیده ی دانشمندان امروز

دانشمندان امروزی از خاورشناسان و دانشمندان پژوهشگر مشرق برآنند که خط اسلامی از خط نبطی تازه گرفته شده است که در شبه جزیره ی طور سینا منتشر بوده است. قدیم ترین سندی که به دست آمده است کتیبه ی معروف به «نقش نماره» است که تاریخ آن ۳۲۸ پس از میلاد است، دومین سند، کتیبه ی معروف به «نقش زبد» است متعلق به ۵۱۱ پس از میلاد و سند سوم، کتیبه ی «نقش حران» است که تاریخش ۵٦۸ پس ازمیلاد است. از این رو پژوهشگران بر این عقیده اند که خط اسلامی در سال های میانه ی دو سال اولی یعنی میان ۳۲۸ و ۵۱۱ به وجود آمده و آن سده ی چهارم یا پنجم پس از میلاد است.

به طور کلی گویند که خط اسلامی از شبه جزیره ی طورسینا نشأت کرده و در آغاز فرقی میان آن خط و خط نبطی نبوده است. در صحرای سوریه در منطقه ی دولت «بنی غسان» میان تاجران رایج گردیده و دگرگون شده و به وسیله ی تجار به مراکز تجاری و فکری حجاز منتقل شده و منتشر گردیده است. دور هم نیست که در این تغییرات مردم حیره و اتباع دولت «آل منذر» که با مکه و مدینه روابط تجارتی داشته اند نیز سهم داشته باشند. برخی نیز معتقدند که اعراب خط نبطی را از «حوران» در اثنای مسافرات خود به شام و به وسیله ی تاجران آموخته اند. عقیده ای هم هست که گوید عربان و نبطیان هر دو خط را از یمن گرفته اند و این عقیده هنوز پیروی نیافته است و عقیده ی نخستین صحیح است که خط عربی از خط نبطی و خط نبطی از خط آرامی گرفته شده است و یمنی ها هم مستقیمن خط مُسند را از آرامیان گرفته اند.

خطی که در قدیم ترین اسناد عربی دیده می شود مانند نقش زبد، نقش حران و سنگ قبر عبدالرحمن بن جبر به تاریخ ۳۱ هجری، که در مصر کشف شده است آغاز دو خط اسلامی کوفی و نسخ است، از سوی دیگر هم بر خلاف عقیده ی معروف که گوید خط ثلث و نسخ را «ابن مقله» از خط کوفی استخراج کرده است. می دانیم که خط نسخ از خط های قدیم اسلامی است و این خط و خط کوفی هر دو در یک عرض قرار دارند. چنین به نظر می رسد که نخست خطی بین نسخ و کوفی، چنان که در کتیبه های نام برده دیدیم، از خط نبطی گرفته شده است، سپس این دو خط به علل گوناگون و به سبب معاشرت با مردم کوفه که به جای حیره ساخته شد، از آن خط قدیمی جدا گردید و در آن از سوی خوش نویسان و کـُتـّاب تفنن هایی به کار رفت و اصلاحاتی شد تا بدین صورت درآمد و به این دو خط نیز بسنده نکردند بل گونه ها و شیوه های دیگری از آن ها هم پیدا شد

چیزی که از آثار اسلامی به دست می آید آن است که خط کوفی زودتر مشق شده و اصلاح گردیده و در آن استادانی پیدا شده اند و این خط به علت این که حروفش به تر از حروف نَسخ (که آن روزها تا دیری هر دو بی نقطه و بی اعراب نوشته می شدند) بود، یعنی حروف متشابهه کم تر داشت، ویژه ی نوشتن قرآن شریف، کتیبه ها و کتب علمی قرار گرفت، همچنان که نسطوریان و سریانیان خط سریانی و سطرنجیلی را و عبریان خط مُرَبّع را ویژه ی کتاب های مقدس دینی و کتاب های علمی قرار داده بودند، خط نسخ برای مکاتبه های خصوصی و رفع نیازهای عادی به کار می رفته است. در این سال های اخیر نامه ای از سوی محمد ص.. گراور شد به خط نَسخ قدیم و غیر زیبا که برخی از حروف کوفی هم در آن است و به خط اصلی اسلامی شبیه است و مُهر مدور محمد ص.. پای آن خورده است. باز ابن الندیم گوید : «... در خزانه ی مامون نامه ای بود از عبدالمطلب بن هاشم که بر پوست نوشته شده بود و گوید خط مذکور مانند خط زنان بود، یعنی بد تحریر شده بود و نامه ی محمد ص.. که بدان اشاره کردیم نیز از این نوع بوده است و سنگ قبر عبدالرحمن بن جبر هم که در مصر است همچنین بد، کج مج، کودکانه و ابتدایی است

ج) قلم های اسلامی

تاریخ خط فارسی پس از اسلام

ج) قلم های اسلامی

روایت ها در اقسام قلم های اسلامی قدری آشفته است، آن چه از مجموعه ی روایت ها به دست می آید آن است که قلم اسلامی از آغاز همان قلم «نبطی» بوده است که آن را «النسخی» و «الدارج» می نامیده اند و عرب مستقیمن از نبطی گرفته بود و بعد از معاشرت عرب ها با مردم حیره و بنای کوفه در کنار حیره، خطی که آن هم تقلیدی از خط «نبطی» بود شایع شد که او را «حیری» یا «جزم» می خواندند. ابن الندیم گوید : در آغاز دولت اسلام چهار خط معمول گردیده بود به این اسم : خط مکی، خط مدنی، خط بصری، خط کوفی، و در خط مکی و مدنی الف ها به سوی راست کج بود و در شکل او کمی خوابیدگی به سمت بالای انگشتان پدیدار بود، این چهار خط را «قُطْبَه» نامی در عهد بنی امیه کامل کرد و بعدها از این چهار خط اقلام دیگری استخراج گردید و در اوایل دولت بنی عباس دوازده قلم در نزد خوش نویسان متداول گردیده بود که مشهورترین آن ها به قرار ذیل است : قلم الطومارالکبیر؛ قلم الثلثین؛ قلم الثلاثین؛ قلم الزّنبُور؛ قلم المفتح؛ قلم الحَرَمْ؛ (ظ. الجزَمْ) قلم الموامرات؛ قلم العهود؛ قلم القصص؛ قلم الخرفاج

از این قلم ها باز قلم ها و خط های دیگری به وجود آمد و به بیست و پنچ قلم رسید و در عهد مامون عباسی خوش نویسی رنگ و آبی به خود گرفت و در آن عهد قلم المرصّع، قلم النسّاخ، قلم الرّیاسی (منسوب به مخترع خود فضل ذوالریاستین)،قلم الرّقاع، قلم غبارالحلیه، قلم الثلث، قلم المحقق، قلم المنشور، قلم الوشی، قلم المکاتبات، قلم النرجس و قلم البیاض نیز به وجود آمد. بیست خط از این خط ها از خط کوفی بیرون آمده بود که هر کدام ویژه ی نوعی از نوشته های مهم بود چون قرآن شریف، مجله ها، طومارها، نامه های درباری و برخی دیگر مانند خط نسخ، خط محقق، خط مشق، ثلث، مدور، ریاسی و رقاع خاص، کتاب ها، حدیث ها، شعرها و نامه نگاری های معمولی بود و از عهد مامون به بعد این خط ها ترقی کرد و قلم ریاسی متداول گردید، تا "ابن مقله" خط نسخ را موزون و زیبا ساخت و آن را لایق آن قرار داد که قرآن شریف را بدان خط بنویسند.

خلاصه

خط های اصلی عرب دو خط کوفی و نَسخ بوده است و از آن دو خط قلم های گوناگون به وجود آمد که برخی از آن ذکر شد و در سده های هفتم و هشتم هجری به تدریج خط کوفی رو به زوال نهاد و خط هایی که در آن زمان ها یعنی پس از سده ی هفتم معمول بوده است بدین قرار است : نسخ؛ ثلث؛ تعلیق؛ ریحانی؛ محقق؛ رقاع. و از این شش خط نیز بعدها خط های دیگر اختراع شد که باید اختراع آن را به ایرانیان نسبت دهیم که خلاصه ی آن نیز بدین قرار است.

قلم مقرمط

این خط را در کتاب های ادبی و تاریخی نام برده اند، شاید آغاز خطی باشد که بعدها بدان خط «باریک» - یعنی خطی که شبیه به شکسته یا شکسته ی نستعلیق بوده است - نام دادند.

قلم باریک

این نام در تاریخ های فارسی دیده شده است و شاید مختصر نویسی از خط رقاع یا مقرمط بوده است که حروف را کوچک و کوتاه کرده در نگارش های سردستی به کار می زده اند.

قلم نستعلیق

این قلم در سده ی دهم هجری شهرت کرد که در آغاز همان خط نَسخ بود که آن را کوچک کرده و حروف آن را کوتاه تر می نوشتند و نسخه هایی از این خط از سده های هفت تا نه هجری به بعد در دست ما هست و همه ی آن کتاب ها به زبان فارسی است، شاید پیش از این تاریخ هم از این نوع خط دیده شود، ولی آن همان است که ما در ضمن خط باریک از آن نام برده ایم، در سده های نهم و دهم خط نستعلیق روی به اصلاح نهاد و نخستین کسی که آن را خوب نوشت «میرعلی تبریزی» است، که معاصر تیموریه بود و پس از او «میرعلی هروی» و «ملاجعفر تبریزی» است که در عصر «بایسنقر» و «سلطان حسین بایقرا» (سده ی دهم) می زیستند و اصلاحاتی در این خط به کار برده اند. دیگر «سلطان محمد» و «سلطان علی مشهدی» است که در دوره ی بایغرا می زیسته اند، آخرین کسی که این خط را به کمال آورد، «میرعماد قزوینی» است و پس از او «ملاعلی رضای تبریزی» کتاب دار «شاه عباس» که به «علی رضای عباسی» معروف است و خط ثلث و نستعلیق را در کمال خوبی می نوشته است و پس از میرعماد، خوش نویسان زیادی در خط نستعلیق پیدا شدند که مشهورتر از همه در دوره ی اخیر «میرزا سنگلاخ بجنوردی» مولف «تذکره الخطاطین» و دیگر «میرزا فتح علی شیرازی» متخلص به «حجاب» و «میرزا غلامرضای کلهر» است که هم دوره ی «محمدشاه» و «ناصرالدین شاه» بوده اند و در این اواخر «عمادالکتاب» بود که چند سال پیش درگذشت و امروز هم خوش نویسان بسیار خوب داریم خط مزبور خطی است که در هند، ایران و افغانستان متداول و در مصر هم مورد توجه است اما متداول نیست

خط شکسته

خط شکسته همان خط باریک قدیم است که «عبدالمجید درویش» در اواخر صفویه آن را اصلاح کرد و وارد خط های رسمی نمود و کتاب های نفیس با آن نوشته، و امروز رو به زوال است و شاید صدسال دیگر به هیچ روی قابل استفاده نباشد، زیرا خیلی مشکل است و مانند خط تعلیق، رقاع و ریحانی از حد طبیعی مشکل تر و پیچیده تر است.

خط ثلث، تعلیق و نسخ

به وسیله ی «یاقوت مستعصمی»، «میرزا بایسنقر»، «شمس الدین هروی» و «خواجه اختیار» اصلاح شد و نسخ توسط «میرزا احمد نیریزی» جرح و تعدیل هایی شده و معمول است.

سند تازه : کتاب التنبیه علی حروف التصحیف لحمزه بن الحسن

نسخه ای از این کتاب در کتابخانه ی مدرسه ی مروی - که امروز جزو کتابخانه ی دانشکده ی حقوق است - دیده شد که خالی از غلط ها و تحریف ها نیست، ولی نسخه ای است قدیمی و تاکنون سوای این نسخه از این کتاب نسخه ی دیگری به دست نیامده است.

در این کتاب شرحی از خط ها، قلم ها و صنعت های نگارشی پارسیان عهد ساسانی وارد شده است، که چون با روایت ابن الندیم منقول از ابن المقفع تفاوت داشت به نقل و ترجمه ی آن روایات مبادرت ورزیدیم

«ولی قلم های پارسی گوناگون است و دارای هفت فن است و این معنی را «محمدالمؤید» معروف به «ابی جعفر المتوکلی» روایت کرده و چنین گوید که پارسایان در ایام دولت خویش از انواع ارادهای خود به هفت نوع کتابت تعبیر می نمودند و اسامی آن کتابت ها بدین قرار بود.

۱- رم دفیره،

۲- گَشته دفیره،

۳- نیم گَشْته دفیره،

۴فرْورده دفیره،

۵- راز دفیره،

٦- دَیْن دفیره،

۷- وَسف دفیره،

ملک الشعرا بهار

(وند ها ) پسوند ، پیشوند ، میانوند

پیشوند یک واژ وابسته ایست که به آغاز واژه ای می چسبد و معنای واژه را می ورداند

1. آ/ا/ان: این پیشوند برای نفی بکار می رود و هم ریشه و هم معنی a/an/ab می باشد. مانند: آوردن، انیران، امرداد، اریخت

1. ابر: این پیشوند برای بیان بزرگ نمایی به کار می رود و هم ارز super در زبان انگلیسی است. مانند: ابرمرد، ابررسانا، ابرپیچند

2. ابی: این پیشوند دیسه دیگر «بی» می‌باشد که از زبان اوستایی گرفته شده است و کاربردی مانند «بی» دارد. مانند: ابیراهی

3. اندر: دیسه ای دیگر از «در» است که هم ارز inter در زبان انگلیسی است و به معنی درون، میان یا میان دوچیز می باشد. مانند: اندرکنش، اندرهلیدن، اندرخورد، اندرشدن، اندراختریک، اندرابریک، اندراتمیک

4. ب(1): کاربرد این پیشوند در رساندن مفهوم دارنده گی چیزی است و دیسه کوتاه شده «با» است. مانند: بِخرد

5. ب(2): کاربرد دیگر این پیشوند در رساندن تاکید است که با فعل همراه می شود. مانند: بِرفت، بِشد

6. با: کاربرد این پیشوند در رساندن مفهوم دارندگی چیزی است. مانند: باخرد، با آزرم

7. باز: این پیشوند معنی دوباره می دهد. مانند: بازآمدن، بازگفتن

8. بر: کابرد این پیشوند بیشتر همراه فعل است و معنی بیرون، فرا، بالا ویا تاکید می دهد. مانند: برآمدن(طلوع کردن)، بررسیدن، برکندن

8. بس: این پیشوند معنی بسیار و چندین می دهد. مانند: بسپار، بسپارش

9. بی: کاربرد این پیشوند در رساندن مفهوم نادارنده گی چیزی است. مانند: بی مانند، بی خرد

10. بیش: این پیشوند معنی زیاد می دهد و هم ارز hyper در زبان انگلیسی است. مانند: بیش دمی، بیش رویش

11. پ: این پیشوند غالبا معنی ضد می دهد. مانند: پیراستن، پالودن

12. پاد/پت: این پیشوند معنی ضد می دهد و هم ارز anti در زبان انگلیسی است. مانند: پادزهر، پادساعتگرد، پادگردشگری، پادتن، پادگویی، پتیاره

13. پرا(پارا):این پیشوند از زبان اوستایی گرفته شده و هم ارز para در زبان انگلیسی است. مانند: پاراهور، پراسو، پارامغناطیس، پرآسه

14. پس: این پیشوند به معنی عقب (عقبتر از چیزی)؛ بعد (بعد از چیزی) است. مانند: پسرفت، پس بر؛ پسماند، پساویز، پس چهر

15. پسا: این پیشوند به معنی بعد (بعد از چیزی) است و هم ارز post در زبان انگلسیس است. مانند:پسانوگرایی، پسانوین

16. پی: این پیشوند به معنی پس (پس از چیزی)؛ بعد (بعد از چیزی) است. مانند: پیامد، پیجو، پیاینده

17. پیرا/پر: این پیشوند به معنی پیرامون (پیرامون چیزی) است که از زبان اوستایی گرفته شده است و هم ارز peri در زبان انگلیسی است. مانند: پیراپزشکی، پیرادندان، پرستیدن، پراکندن، پرناوش، پرگشتن، پیراپزشکی، پیرابین، پیراشامه

18. پیش: این پیشوند به معنی جلو (جلو از چیزی)؛ قبل (قبل از چیزی) است. مانند: پیشرفتن، پیشبرد؛ پیش نمایش، پیشامد

19. ترا: این پیشوند که غالبا به معنی ورا (ورای چیزی) است و از زبان اوستایی گرفته شده است هم ارز trans در زبان انگلیسی است. مانند: ترابری، تراگسیلش، ترافرستادن، ترانهش، تراکنش، ترافرازنده

20. تک: این پیشوند به معنی یک، تنها است و هم ارز mono و uni است. مانند: تک نگاری، تکپار

21. در: این پیشوند به معنی درون، میان یا گاهی بیرون می باشد. مانند:درآمدن، درکنش، درماندن، درشمیدن، درکشیدن

22. دژ: این پیشوند به معنی بد، با شیوه بد ویا ناجور بکار بردن می باشد. مانند: دژخیم، دژآگاه، دژدود

23. دش: دیسه ای دیگر از دژ می‌باشد و هم ارز dys در زبان انگلیسی است. مانند: دش دمی، دش زایی، دش آهنگی، دش میزی، دش اوباری، دش گواری

24. سر: این پیشوند غالبا همراه با فعل بکار می رود. مانند: سرآمدن، سررفتن، سرریز

25. فر: این پیشوند در رساندن مفهوم تکامل، کمال و والایی به کار می رود. مانند: فرنشین(رییس)، فرگشتن(تکامل یافتن)، فرآوری، فرآیند

26. فرا: این پیشوند به معنی والا و بالا بکار می رود. مانند: فراتاب، فرارفتن، فرابری، فرابنفش

27. فرو: این پیشوند به معنی فرود و زیر بکار می رود. مانند: فرورفتن، فروبنفش

28. نا: این پیشوند منفی ساز است. مانند: ناجوانمرد، ناخردمند، نارس

28. ن: این پیشوند معنی "به سوی" و "پایین" می دهداست. مانند: نگریستن، نشستن، نپاهش، نپاهیدن

29. وا: این پیشوند غالبا همراه با فعل بکار می رود. مانند: وارفتن، واماندن، واپاشی، واکنش

30. ور: این پیشوند گاهی به معنی بالا به کار می رود و کلا معایی متعددی دارد. مانند: وررفتن، ورآمدن، ورکشیدن

31. هم: این پیشوند هم ارز homo در زبان انگلیسی است. مانند: همبست، همراه

32. هو: این پیشوند به معنی خوب و نیک می‌باشد که از زبان اوستایی کرفته شده است که هم ارز Eu در زبان انگلیسی است. مانند: هونهنگ، هوپرورد، هوگواری، هوهسته، هومرگ پسوند.

پسوند

پسوند یک واژ وابسته ایست که به پایان واژه ای می چسبد و معنای واژه را می ورداند.. آسا: پسوند چگونگی و مانندگی می باشد. مانند: شیرآسا، اهریمن آسا

2. آگین(گین): پسوند دارندگی و اتصال می باشد. مانند: برف آگین، زهرآگین، خشمگین

3. او: پسوند تصغیر و تحقیر است. مانند: ، شکمو،

3. اومند: پسوند دارنده گی است. مانند: تنومند، برومند، هستومند

4. اور: پسوند دارنده گی است. مانند: گنجور، مزدور، نمور

5. ا(1): این پسوند به بن مضارع می چسبد و صفت فاعلی مطلق می سازد. مانند: بینا، شنوا، روا

6. ا(2): این پسوند الف ندایی است و برای خطاب قراردادن کسی بکار می رود.. مانند: خداوندا، پروردگارا

7. ا(4): این پسوند از مشخصه ای صفت می سازد و صورتی دیگر از «نا» است. مانند: ژرفا، گرما، دازا، بلندا، پهنا

8. اد: این پسوند به بن مضارع می چسبد گاهی به معنی انجمنی است که فعلی را انجام می دهند و گاهی به معنی اسم مکان است. مانند: نویساد(هیئت تحریریه)، سگالاد؛ کناد، هماد(انجمن)، چکاد

9. اده: این پسوند به بن مضارع می چسبد و اسم افزار می سازد. مانند: سنباده(از سنبیدن)......به ضم...س...و ساکن ..ن...کسر..ب...به مینی....سوراخ کردن

10. ار(1): این پسوند به بن ماضی می چسبد و صفت فاعلی می سازد. مانند: برخوردار، گرفتار، مردار، نوشتار

11. ار(2): این پسوند به بن ماضی می چسبد و اسم مصدر می سازد. مانند: گفتار، رفتار، شنیدار

12. اک: این پسوند به بن مضارع می چسبد و به معنی «آنچه کنند» می باشد. مانند: خوراک، پوشاک، کاواک

13. ال: این پسوند اسم افزار می سازد. مانند: چنگال، پیچال، گودال، پیخال و واژگان نوساختهٔ تختال(slab)، پیچال(labyrinth)، برخال (fractal)، نگارال(graftal)

14. اله: این پسوند اسم می سازد. مانند: تفاله، پیچاله

15. اُم: کاربرد این پسوند در اعداد است. مانند: یکم، دوم، سوم

16. ان(1): این پسوند به بن مضارع چسبیده و صفت فاعلی می سازد. مانند: روان، گریان، سوزان

17. ان(2): این پسوند به بن مضارع چسبیده و از فعل قید می سازد. مانند: دوان دوان، جهان، کِشان

18. انه(1): این پسوند از اسم قید می سازد. مانند: دانشمندانه، پیامبرانه

19. انه(2): این پسوند از اسم صفت می سازد. مانند: مردانه، زنانه

20. ایک: این پسوند دیسه کهن تر از پسوند «ای» است که جدیدن به دست فرهنگستان زیانده شده است. مانند: روان شناسیک، زمین شناسیک، تاریک، نزدیک، باریک، پارسیک

21. این: پسوند دارنده گی و اتصال است. مانند: زرین، سیمین

22. اینه: این پسوند اسم ساز است. مانند: خاگینه، زرینه، سیمینه، آردینه(حلوا)

23. باز: این پسوند از اسم صفت مبالغه می سازد. مانند: قمارباز، آتشباز

24. بان: این پسوند صفت فاعلی که دلالت بر نگاهبانی و حفاظت می کند، می سازد. مانند: راهبان، پاسبان، دژبان

25. بد(پد): این پسوند بر دارندگی و اتصال دلالت دارد. مانند: سپهبد، ارتشبد

26. تر: این پسوند صفت تفضیلی می سازد. مانند: خوبتر، بدتر

27. ترین: این پسوند صفت مطلق(بهترینگی) می سازد. مانند: خوبترین، بدترین

28. چه(ژه): پسوند تصغیر است. مانند: موچه، موژه، نایژه

29. دان: پسوند مکان ساز است. مانند: نمکدان، شکردان

30. دیس: پسوند مانندگی است. مانند: ناودیس، تاقدیس، تندیس، سردیس، خاجدیس، دلدیس، بادام دیس

31. زار: این پسوند اسم مکان می سازد. مانند: لاله زار، سبزه زار

32. سار: پسوند مکان ساز است. مانند: یخسار، کوهسار، دیوسار

33. سان: پسوند ماننده گی، چگونگی است. مانند: دیوسان، شیرسان

34. ستان: پسوند مکان ساز است. مانند: باغستان، گلستان، بوستان

35. سرا: پسوند مکان ساز است. مانند: میان سرا، کاروان سرا، آهنگسرا، فرهنگسرا

36. سیر: پسوند مکان ساز است. مانند: گرمسیر، سردسیر

37. ش: این پسوند به بن مضارع می چسبد و اسم مصدر می سازد. مانند: روش، آموزش

38. فام: این پسوند به آلوده گی و رزیده گی بر چیزی دلالت می کند. مانند: زرفام، زرینه فام

39. ک: پسوند تصغیر یا تحقیر است. مانند: مردک، زنک، روباهک

40. کار: این پسوند از اسم صفت فاعلی می سازد. مانند: چوبکار، آهنکار

41. کده: این پسوند اسم مکان می سازد. مانند: دانشکده، پژوهشکده

42. گار: این پسوند به بن مضارع می چسبد و صفت مبالغه می سازد. مانند: آموزگار، پروردگار، فریفتگار

43. گان: این پسوند اسم مجموعه از چیزی می سازد. مانند: اندامگان(مجموعه اندام ها)، حسابگان، افزارگان

44. گاه: این پسوند اسم مکان می سازد و غالبا به بن مضارع افزوده به «ش» مصدر ساز می پیوندد. مانند: دانشکده، پژوهشکده

45. گر: این پسوند از اسم صفت فاعلی می سازد. مانند: پژوهشگر، رفتگر

46. گری: این پسوند اسم مصدر از شغلی می سازد. مانند: رفتگری، ریخته گری

47. گون: این پسوند بر چگونگی و مانندگی دلالت دارد. مانند: مهگون، پری گون، لاله گون

48. لاخ: این پسوند اسم مکان می سازد و بر دارنده گی فراوان یک چیز در مکانی دلالت دارد. مانند: سنگلاخ، دیولاخ

49. مان: این پسوند غالبا به بن مضارع یا بن ماضی چسبیده و اسم مصدر می سازد. مانند: پرسمان، گفتمان، گزیدمان(انتخابات)، گماشتمان(انتصابات)

50. مند(اومند): پسوند دارندگی است. مانند: دانشمند، بهرمند، فرهمند

51. نا: این پسوند از مشخصه ای صفت می سازد و صورتی دیگر از «نا» است. مانند: فراخنا، تنگنا، دازنا

52. ناک: این پسوند به آلودگی، دارندگی یا فراوانی بر چیزی دلالت می کند. مانند: فراخناک، چسبناک، نمناک

53. ند: این پسوند به بن مضارع چسبیده و اسم مصدر می سازد. مانند: روند، پیچند، مانند

54. نده: این پسوند به بن مضارع می چسبد و صفت فاعلی می سازد. مانند: بیننده، گواژنده(طعنه زننده

55. وار(1): این پسوند از اسم قید می سازد. مانند: دیوانه وار، فرشته وار

56. وار(2): این پسوند از اسم صفت فاعلی می سازد. مانند: بزرگوار، سترگوار، سوگوار

57. واره: این پسوند اسم انجمن یا هماد از کاری می سازد. مانند: جشنواره، سوگواره، اشکواره. این پسوند برای ساختن "نام" هایی بکار میرود که همانندی با یک چیز/کار (نام" دیگر را برساند ولی در ترازی کوچکتر و پایین تر از ان است، بدان میماند و به چم آن وابسته است ولی براستی خود آن نیست مانند

ماه - ماهواره که به جای " قمر مصنوعی" که پیشتر میگفتند درست شد. سنگ - سنگواره که به جای فوسیل بیشتر به کار میرود جشن- جشنواره که به چم فستیوال به کار می رود گوش - گوشواره

58. واری: این پسوند اسم مصدر می سازد. مانند: سوگواری، اشکواری

59. ور: این پسوند صفت فاعلی می سازد. مانند: دانشور، راهور، کنشور، پاسور(پلیس

60. وش: این پسوند بر چگونگی و مانندگی دلالت دارد. مانند: مهوش، پری وش، فرشته وش

61. وند: این پسوند بر چگونگی و مانندگی و گاهی دارندگی دلالت دارد. مانند: شهروند، دیووند

62. ه(1): این پسوند به بن مضارع می چسبد و اسم افزار می سازد. مانند: استره(از استردن)، ماله، رنده(از رندیدن)، تراشه.

63. ه(2): این پسوند به بن مضارع می چسبد و اسم مصدر می سازد. مانند: خنده، مویه، گریه، آموزه.

64. ی(1): این پسوند به اسم می چسبد و صفت ساز است. مانند: سنگی، هندی، سیگاری، شطرنجی

65. ی(2): این پسوند به اسم و صفت می چسبد و اسم ساز است. مانند: برادری، بزرگی، شیرینی، بیگانگی، عکاسی

66. ی(3): این پسوند بیشتر در زبان عامیانه به قید می چسبد و قید ساز است مانند: صبحی (در جمله ی: امروز صبحی دیدمش)

میانوند

میانوند یک واژ وابسته ایست که در میان دو واژه می آید و واژه نوی می سازد

1. آ/ا: مانند: سراسر، گرداگرد، دمادم، پایاپای، پیاپی

راز و رمز عدد هفت

در قلمرو ادبیات پارسی ‌

هفت کنگره ی عرش الهی

ترا ز کنگره ی عرش می زنند صفیر ندانمت که در این دامگه چه افتاده است

«حافظ»

به طوری که از مفاد کتب اکثر عرفای بزرگ از قبیل مولانا جلال الدّین بلخی صاحب کتاب مثنوی معنوی در مبحث معراج مفهوم می گردد به طور خلاصه و فشرده هفت کنگره عرش و هفت ملکی که موکّل بر آن هستند کنایه از مراحل ثبوتی و ارتباط معنوی و سرّی هر انسان به سوی مبدأ پروردگار عالمیان است

در گرشاسب نامه اين عنوان آمده است: درختي كه هفت گونه بارش بود

درختی گشن رسته در پيش تخت كه دادي بر از هفت سان آن درخت

زانگور و انجير و نارنج و سيب ز نـار و تـرنج و بــه دلفــريـب

استاد نورالدّين ابوالبركات عبدالرّحمن بن نظام الدّين احمد بن شمس‌الدّين محمدحنفي جامي از شعرا و نويسندگان فاضل خراسان در سده نهم هجري است وبزرگترين استاد سخن و عارف و نويسنده و دانشمند بزرگ پارسي گوي است لقب اصلي عماد‌الدّين و لقب مشهورش نورالدّين است و تخلّص او در شعر«جامي» است و او خود گفته است كه اين تخلّص را به دو سبب برگزيده است نخست ا زآن روي كه مولد او «جام» بود ديگر آنكه رشحات قلمش از جرعه جام شيخ الاسلام احمدجام معروف به ژنده پيل سرچشمه مي‌گرفت

مولودم جام و رشحه ی قلمم جرعه ی جام شيخ الاسلامي است

لا جرم در جريده ی اشعار به دو معني تخلّصم جامي است

ميلاد جامي در بيست و سوم ماه شعبان سال817 هجري قمري اتّفاق افتاده است او در شمار صوفيان زمان خود بوده و از سلسله نقشبندي است

جامي بعد از چند سفر كه در بلاد خراسان و يا بين النّهرين كرده بود مهمترين سفرش در سال877 هجري قمري به حجاز بود. در اين سفرها از بغداد آزرده خاطر شد ودر غزلي گويد

از ناكسان وفا و مروّت طمع مدار وز طبع ديو خاصيت آدمي مجوي

جامی در هرات روز جمعه هيجدهم محرم هنگام اذان صبح از سال898 هجري در هشتاد و يك سالگي بدرود حيات گفت

دريغا كه بي ‌ما بسي روزگار برويد گــل و بشگفـد نو بــهار

بسي تير و ديماه و ارديبهشت بيايد كه ما خاك باشيم و خشت

جامي نه تنها شاعر بزرگ بود بل در فنون علوم دين و ادب و تاريخ نيز مهارتي به سزا داشت امير عليشير نوایی كه خود از فضلاي عصر بود در وصف كمالات جامي گفته است

عاجز از تعداد اوصاف كمال اوست عقل انجم گردون شمردن كي طريق اعور است؟

آثار جامي ازنظم و نثر بسيار است تمام آثارش را 99 گفته‌اند لكن آن مقدار كه معلوم و در دست است حدود پنجاه اثر و به قولي مجموع تأليفاتش از نظم و نثر به موافق شماره حروف تخلّص او «جامي» پنجاه و چهار دفتر و رساله است

در مرثيه جانگداز پسرش صفي‌الدّين چنين گويد

زير گل تنگدل اي غنچه رعنا چوني ؟ بي تو ما غرقه به خونيم تو بي ما چوني

سلك جمعيّت ما بي تو گسسته است زهم ما كه جمعيـم چنينيـم تو تنـها چــونـي

بي تو در روي زمين تنگ شده بر من جاي تو كه در زير زمين ساخته اي جاچوني

هفت اورنگ جامي كه از زبده ترين آثار او تشكيل مي‌شود

این هفت سفینه در سخن یک رنگ اند وین هفت خزینه در گهر همسنگ اند

چون هفت برادرند بر این چرخ بلنـــــد نامی شده بر زمین به هفت اورنگ اند

شامل اين مثنوي ها است

1. سلسله الذّهب «زنجير طلا» : مانند حدیقه سنایی ، بر وزن «فاعلاتن مفاعلن فعلن» سروده شده، در ذکر حقایق عرفانی و مباحث فلسفي و ديني و اخلاقي است، و ضمناً اعتراضاتـی است که بر شیعیان جهان روا داشته است روی این اصل از بغداد رانده شد. وی در این مورد گوید

از ناکسان وفا و مروّت طمع مدار وز طبــــع دیو خاصیت آدمی مجوی

و شاه اسماعیل صفوی پس از تسخیر هرات قبر او را منهدم ساخته و خرابش کرده است

2. سلامان و ابسال : يكي ديگر از هفت مثنوي، بر وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» سروده شده است، داستاني است كه اصل آن يوناني بوده و جامي آن را به نام يعقوب بيك پسر اوزون حسن آق‌قويونلو به نظم آورده است. سلامان فرزند ارمانوس پادشاه روم بود زني هيجده ساله به نام ابسال دايگي او را به عهده گرفته بود. سلامان عاشق ابسال مي‌شود پدرش همین که از عشق آنها مطلع می شود شروع به نصیحت و موعظه پسر می نماید ولی موثر واقع نمی شود پسر از ترس پدر با معشوقه اش فرار مي‌كنند و به غربت مي‌افتند و سختيها مي‌بينند و دست به هم داده خود را به دريا ميزنند، ابسال ميميرد ولي سلامان زنده مي‌ماند اصل حکایت فوق در زبان یونانی بوده و خواجه نصیرالدّین طوسی آن قصّه را در شرح اشارات آورده است و جامی آن را به پارسی منظوم نقل می نماید. همچنین ابن سينا در كتاب «الاشارات و التّبنيهات» بدان اشاره دارد. اين مثنوي حاوي اشارات عرفاني و اخلاقي همراه با حكايات و تمثيلات است.

چیست آن ابسال در صحبت قریب وآن سلامان ماندن از وی با شکیب

3. تحفة الاحرار

ادامه دارد..................................

 راز و رمز عدد هفت در قلمرو ادبیات پارسی

3. تحفة الاحرار

منظومه اي است به بحر سریع «مفتعلن مفتعلن فاعلن» در وعظ و تربيت همراه با حكايات و تمثيلات بسيار در بيست مقاله

اين مثنوي به شيوه مخزن الاســـرار نظامي و مطلع الانــوار امير خسرو بلخی دهلـــوي است و دليل نام گذاريش به تحفه الاحرار آن است كه به نام خواجه ناصرالدّين عبيدالله نقشبندي شيخ سلوك آن عصر كه معروف به «خواجه احرار» بوده و به سال 885 سروده شده است.

تحفه الاحرار لقب دادمش تحفه به احرار فرستادمش

4. سبحة الابرار

منظومه اي است، بر وزن رمل مسدّس «فاعلاتن فعلاتن فعلن» در ذكر مقامات سلوك ، تربيت ، تهذيب ، اصول عرفاني و اخلاقي كه شاعر آن را در چهل «عِقد» تنظيم كرده كه عبارتند از: در كشف حقيقت دل- در شرح سخن و سخنوري- در گفتار موزون- درشرح معنوي تصوّف و اغراض آن- در كشف راز پرهيزگاري- در اميد و رجا و درجات آن- در محبّت و مهرورزي- در آزادگي و حرّيّت- در جوانمردي و فتوّت در بردباري و حلم تا چهل عِقد.

این منظومه حکایتی است شیرین که با این بیت شروع می شود.

چارده ساله مهی بر لب بام چون مه چارده در حُسن تمام

5. يوسف و زليخا

قصّه در بحر هزج مسدّس «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل» اصل قصّه و داستان از عربی به فارس نقل شده است ولی تعبیرات و تشبیهاتی که ایرانی ها بر آن اضافه کرده اند رنگ دیگری به خود گرفته است.

این قصّه معروف مشروحن در تورات و قرآن کریم ذكر شده است. در قرآن سوره 12 به نام یوسف ع.. است. که 111 آیه دارد و در سال یازدهم بعثت در مکه پس از سوره هود نازل شده ، سرگذشت عبرت آمیز يوسف ع.. پسر یعقوب ع.. پیامبر می باشد اما اسم زليخا در تورات و قرآن کریم نیامده و معلوم نیست عنوان مزبور را از کجا اخذ و نقل کرده اند. جامي اين منظومه عالي داستاني و عشق‌ را براي نظيره سازي با خسرو شيرين نظامي آفريده است.

6. ليلي و مجنون

عشق نامه اي است به پيروي از ليلي و مجنون نظامي گنجوي در سال889 هجري سروده شده كه داراي 3860 بيت مي‌باشد.

چنانكه خود گويد

كوتـاهـي اين بلنــد بنيــاد در هشتصـد و نه فتـاد و هشتاد

ورتو به شمار آن بري دست باشد سه هزار و هشتصد و شصت

اصل اين داستان از عربي به پارسي راه يافته و مجنون كه اسمش قيس بني عامر است پسر عموي ليلي بوده است.

ليلي و مجنون جامي، توسط شزيchezy به فرانسه و هارتمنHartman به آلماني ترجمه شده است.

7. خردنامه اسكندري

به بحر متقارب «فعولن فعولن فعولن فعول » می باشد. این کتاب یک مجموعه اخلاقی و ادبی است که با این بیت شروع می شود

الهی کمال الهی تـــراست جمال جهان پادشاهی تراست .

خردنامه اسكندري به شيوه ی اسكندرنامه نظامي گنجوي در ذكر حِكم و مواعظ ، از زبان فيلسوفان يونان كه هر يك را به عنوان خردنامه ناميده است مانند خردنامه ارسطاطاليس و خردنامه سقراط يا فيثاغورث يا افلاطون. اين منظومه در سال890 هجري به نام سلطان حسين بايقرا منظوم شده.

جامی یک مثنوی هم در مناسک حجّ منظوم ساخته که آن نیز مانند تحفة الاحرار به بحر سریع «مفتعلن مفتعلن فاعلن» است.

ای ز گلت تـــــــازه سر حب دل ماند ز حب وطنت پا به گل

خیز که شد پرده کش و پرده ساز مطرب عشاق به راه حجـــاز

از جمله منظومه های جامی یکی هم تجنیس اللغات است.

جامی در فنّ معمّا هم چهار کتاب به عناوین «کبیر» ، « متوسط» ، «صغیر» و « اصغر» تالیف کرده است

تأليفات منثور جامي نيز 7 كتاب به شرح زیر است.

1- نفحات الانس من حضرات القدس: اين كتاب در سال883 هجري تأليف يافته و آن شرح حال614 تن از فضلا و علما و مشايخ صوفيّه را حاوي است. اصل اين كتاب عربي بوده موسوم به «طبقات الصوفيّه» است كه بعدها خواجه عبدالله انصاري آن را به زبان هروي تقرير و توسيع نموده سپس جامي به حسب دستور امير عليشير نوایي آن را به فارسي ادبي در آورده و شرح حال مشايخ تا زمان خود را برآن افزوده است.

2. لوايح: رساله است در سير و سلوك صوفيّه به نظم و نثر فارسي مشتمل بر سي و سه لايحه و يك خاتمه هر لايحه شامل موضوعي از مراحل توحيد ربّاني و سير و سلوك عرفاني اين رساله داراي عباراتي موجز و مختصر و مفيد است كه نكته هاي بديع عرفاني را با رباعيّات نغز و دلنشين بيان مي‌كند يكي از لايحه ها چنين آغاز مي‌شود: آدمي اگر چه به سبب جسمانيّت در غايت كثافت است امّا به حسب روحانيّت در نهايت لطافت است، به هر چه توجّه كند رنگ آن پذيرد.

گر در دل تـو گل گذرد گل باشــي ور بلبل بي قــرار بلبــل باشي

تو جزوي و حق گل است اگر روزي چند انديشه گل پيشه كني گل باشي

3...کتاب لوامع فی شرح الخمریه

ادامه دارد

 معنی چند از اصطلاحات عرفانی

جذبه

نزديک شدن انسان است به تقريب عنايت الهي. سالک به حضرت حق به مقتضاي عنايات حق نزديک ميشود بدون رنجش وسعي خودش

جرس

خطابيست از سر قهر

جرعه

تجلي وجودي را گويند. اسرار مقامات وجميع حالات که در سير وسلوک از سالک پوشيده است

جلال

ظاهر کردن بزرگي وبي نيازي معشوق است از جهت ابراز بي نيازي از عاشق ونفي غرور وي و بيان استغنا وتوانگري معشوق

جلوه

انوار الهي را گويند که بر دل سالک تابيده ميشودو او را واله وشيدا ميکند

جمال

ظاهر کمالات معشوق است تا رغبت و طلب عاشق را زياد کند

جور

منع کردن و باز داشتن سالک را از سير و سلوک ميگويند

جهالت

در نزد عرفا کنايه از مرگ دل است که حقايق را درک نميکند

چراغ دل

دل روشن به نور معرفت را مي گويند

چشم

در اصطلاح صوفيه جمال را گويند وهمچنين به ديده الهي نيز تعبير ميشود

چشم جادو

جذبات الهي است

چشم خمار

کنايه از پنهان کردن تقصيرات وکاستي هاي سالک است بر روي سالک از جانب حضرت دوست

چشم مست

سر الهي وجذبات حق است

چله

مدت خلوتي است که صوفي به فرمان پير ومراد و شيخ خود به سر ميبرد که غالبا چهل روز است اما منحصر به ايام اربعين نيست

چنگ

دست يافتن به کمال شوق وذوق است

چهره

عبارتست از تجليات حق بر سالک در حال غيبت

حال

واردي است که بر دل سالک بي اختيار وبدون کسب به سبب طاعات واذکار و اورادفرود مي آيد

حجاب

آنچه بين صوفي وحقيقت است.مانع ميان عاشق ومعشوق. حجاب گاهي معارف ذهني است و گاه کشف وشهود وگاهي هستي خود صوفي

حرم

مقام بيرنگي و بيخودي است

حريف

هم شان و هم مقام وهم پياله. به معناي معاشران نيز آمده است

حضور

در اصطلاح عرفا غيبت از خلق است. به مقام وحدت نيز گفته ميشود

حق

به معني سزاوار و درست و واجب است . نامي است از اسماءالهي و نزد اهل تصوف ذات خداوند است. به معناي ثابت نيز آمده و همچنين مطابقت با واقعيت وحقيقت نيز هست

حقيقت

امريکه به طور قطع ويقين ثابت شده باشد. از نظر صوفيه غير خدا حق تعالي هيچ چيز وهيچ کس به يقين ثابت نيست پس حقيقت جز خدا نيست

حلقه

نشستن صوفيان در مجلس براي ذکر و سماع

حلول

فرود آمدن چيزي در غير خود

حيرت

سرگرداني است و در اصطلاح اهل دل امريست که بر فلب عارف وارد ميشود هنگامي که در حالت تامل وتفکر هستند ومانع بر ادامه آن ميگردد

خال

نقطه وحدت حقيقي است. در اصطاح صوفيه اشاره به مبداء ومنتهاي کثرت ميباشد. به معناي ظلمت معصيت نيز آمده که به علت کم بودن طاعت انسان که مانع وحاجب ميان او وانوار الهي است

خاطر : عبارتست ازخطابي که به قلب سالک وارد ميشود و اين ممکن است الهي و يا شيطاني باشد بي انکه در قلب وي باقي بماند وماندگار شود.همچنين به وارد غيبي که بدون سايقه تفکر وتامل پيدا شود نيز گفته ميشود

خانه دل

قلب انسان است اما نه اين قلب واقع در سينه خرابات

معنی چند از اصطلاحات عرفانی

خرابات: شرابخانه.در اصطلاح عبارت از خراب شدن صفات بشريت و فاني شدن وجود جسماني است

خراباتي: فاني مطلق است که وجود اضافي او در وجود مطلق خدا و ذات حق فنا شده باشد

خرقه : علامت سر سپردن صوفي است به شيخ طريقت و در حقيقت نشانه تسليم بود به خداي تعالي

خشوع: به پا خواستن دل در پيشگاه حق براي فرمانبري توام با خاکساري. درهم شکستن بت غرور

خضر: پير مکمل کامل را گويند. کنايه از بسط نيز هست

خلوت: صوفي محلي را خالي از غير اختيار کند. محادثه سر است با حق به نحويکه ديگري در آن مجال و فرصتي نيابد

خم: اشاره دارد به واحديت ومقام جمع را نيز گويند

خمار: به شد حرف م . اشاره است به خداي تعالي و همچنين سالک صاحب شهود

خمار: به ضم حرف خ . بازگشت سالک از مستي وحدت به کثرت را گويند. عاشق سرگردان

خمر: غلبه عشق بر دل صوفي است که رسوايي به بار آورد

خوف : شرم از گناه گذشته و رسيدن مکروهي در آينده. اشاره دارد به مطالعه مستمر ومدام دل

درد: حالتي را گويند که از محبوب صادر شود و محب ودوستدار طاقت آنرا ندارد

دست افشاندن: اشاره دارد به دست ازدنيا وآخرت برداشتن در راه معشوق

دست زدن- کف زدن: محافظت ومراقبه وقت را گويند

دف: طلب معشوق براي عاشق را گويند. طلبي که مقرون به شوق باشد

دم: نفخه الهي است که تعبير به نفس الرحمن ميشود

ذکر: در اصطلاح صوفيه ياد حق است خواه به زبان و خواه به دل

رباب: نداي ارجعي که از محبوب به گوش محب وسالک مي رسد

رجا: آرامش دل به نيکي وصدق وراستي وعده. چشم داشتن به خير حق که صاحب خير است

رضا: شادي دل است به تلخي قضا خارج شدن سالک از رضايت نفس است و وارد شدن به رضاي حق

رطل: پياله شراب وجام مي عشق الهي

رقص: شادي وفرح روح

رنج: وجود امري را گويند که بر خلاف ارادت دل باشد

رياضت: ترک لذات نفس است و تهذيب اخلاق نفساني وتبديل صفات زشت ونکوهيده به حالات پسنديده

زلف : کنايه از ظلمت وکفر است

ساغر: اشاره به دل صوفي است که مي وصال ومحبت در آن ريخته ميشود

ساقي: اشاره دارد به محبوب مطلق و پير طريقت. رساننده فيض که شراب عشق را به عاشقان خود ميدهد

سالک: سير کننده بسوي خدا و متوسط بين مبدا ومنتهي مادام که در سير است

سبو: اشاره دارد به تعينات ويژه من وماي اعتباري انسان. کنايت از جام مي وحدت که از منبع فيض مطلق به هرکسي سهمي داده شده است

سر: به شد حرف ر.لطيفه ايست که در قلب به وديعه نهاده شده مانند روح و آن محل مشاهده است

سکر: غيبتي که به دنبال واردي قوي حاصل گردد و موجب شادي وطرب صوفي شود. مستي روح از طراوت مشاهده.ترک قيود ظاهري وباطني وتوجه صرف به حق

سلوک: طي مدارج خاص را گويند که سالک همواره بايد طي کرده تا به مقام وصل وفنا برسد سماع

پیوست به روزهای گذشته

معنی چند از اصطلاحات عرفانی

سماع: حالي است که بر اثر آوازي خوش يا نغمه دلکش صوفي را از دست بدهد و از خود بيخود کند

شراب: افراط محبت يا کمال معشوق را گويند

شرک: توجه به غير خداست

شهود: رويت و ديدن حق است با ديده ي حق

صحو: به هوش آمده سالک از حال بی خودی

صنم: يار ودلدار و محبوب است. گاهي اوقات نفس هم با اين تعبير خوانند

طرب: انس با حق تعالي است . سرور و شادي محض دل در آن

طريقت: مجموعه آدابي واعمال قلبي و قالبي که صوفيان زير نظر پير طريقت براي نيل به حقيقت انجام دهند

عزلت: بيرون آمدن از اختلاط با خلايق و قطع علايق است

عود: اشاره دارد به عشق تمام وکمال و شوق وشيفتگي

عيش: دوام حضور است وفراغت آن به تمام وکمال معني

غفلت: پيروي از نفس است در آنچه مي طلبدو همچنين دوري سالک است از ذکر

فقر: عدم تملک ومالکيت صوفي است تا چيزي را به خود اضافه کند آنچنان که از خود فاني شود وبه خدا رسد

فنا: فاني شدن سالک در صفات الهي ست از جميع صفات خود در صفات حضرت حق. آنست که شخص به خود آگاه نباشد و يا به هر چيزي از لوازم خود

قدح: وقت را گويند. اشاره دارد به وقت وهنگام تجلي. موطن تجليات آثاري وقابل مشاهده هست

قناعت: آرام بودن به هنگام نداشتن وبخش به وقت دارايي

کشف: رفع حجاب است. خواه وجودي باشد يا شهودي

کفر : انکار..و تاريکي عالم تفرقه را گويند

گدا : کسي که فقير تجليات الهي است

گيسو : طريق طلب را مي گويند

محاسبه:مراقبت صوفي از کردار وگفتار به طور پيوسته

مريد: کسي که از اراده خود مجرد شده واز غير خدا بريده و دایمی در طلب کمال باشد

مست: اهل جذبه وسکر را گويند

مطرب: آگاه کننده

مغني : رساننده فيض

مقام: محل اقامت صوفي است به تصرف خود او.مرتبت ومنزلتي که صوفي به واسطه رعايت آداب خاصي به آن ميرسد

مکاشفه: حضوري است که وصف آن ممکن نمي باشد در جريان کشف وشهود

مي: ذوقي که بر اثر ياد حق در دل صوف پيدا شود واو را سر مست گرداند. همچنين به معناي نشاه ذکر و جوشش عشق نيز هست

مي لعل: پيام معشوق است و ذوق محبت

ميکده: باطن پيران کامل وقرارگاه مرشدان را گويند و اشاره دارد به ذات حق

مينا: به معناي دل عارف است وواسطه عاشق ومعشوق

ناي: پيغام محبوب است

نفس: به فتح حروف ن - ف . آسايش دادن دل به لطايف غيوب وپنهاني. دوام حال مشاهده وآسايش جستن از دل است

وجد: وارديست غيبي که از حق بر دل صوف پديد مي آيدو ظاهر وباطن او رابا بروز حالي مانند شادي وغم تغيير دهد

ورد: دعاي صوفي براي تقرب به حق وجلب توجه ونيل به آرزوي خود

وقت: مشغول شدن صوفي است به ورد وذکر و فارغ شدن از ياد گذشته و آينده

هشياري: بيرون شدن عاشق است از حال مستي غلبه عشق

هيبت: اثر مشاهده جلال و عظمت خداوند است در دل عارف

===   ===   ==   ===  ==  ==

منابع مورد استفاده بخش اصطلاحات

به صورت عمده

1-فرهنگ اصطلاحات دکتر جوادنوربخش ( دوره 8 جلدي)

2-فرهنگ اصطلاحات عرفاني دکتر سجادي

 .... .....  ..... .. ..... ... ...... . .. ...... ..... ..